زخم 30 ساله
«دو عدد مرغ منجمد، ۱۰کیلوگرم برنج هندی با کیسه زردرنگ و آرم شرکت بازرگانی دولتی، دو بسته پنیر ۴۰۰ گرمی، ۲۴ عدد تخم مرغ بسته بندی شده و دو بطری ۸۱۰ گرمی روغن مایع» تمام چیزی است که در «سبد کالایی» اعطایی دولت به برخی از مردم ارائه می‌شود. ا
گر به بازار بروید و این کالاهای خوراکی را به صورت آزاد و نه «جیره‌بندی» بخرید؛ شاید۹۰ هزار تومان هزینه شود و مواد خوراکی موجود نیز ده روز دوام بیاورد. اما از سیزدهم بهمن‌ماه که توزیع سبد کالای در نظر گرفته شده برای خانوارها، آغاز شده تا حالا که تقریبا دو هفته از شروع این برنامه توزیعی می‌گذرد؛ آنقدر سر و صدا درست شده که کار به جلسه هیات دولت بکشد و رئیس‌جمهور را وادار به عذرخواهی کند و متولی توزیع کالا را از وزارت صنعت و تجارت به وزارت کار تغییر دهد.
داستان سبد کالا از اوایل آذر ماه شروع می‌شود که، رئیس‌جمهور در گفت‌وگوی تلویزیونی خود، از توزیع سبد حمایتی بین ۱۵ میلیون خانوار خبر داد. سرشماری سال ۹۰، تعداد خانوارهای ایرانی را ۲۰ میلیون و ۷۰۳ هزار و ۹۵۳ خانوار اعلام کرده است؛ با این حساب، سه چهارم این جمعیت، قرار بود سبد حمایتی کالاهای خوراکی بگیرند.
از زمانی که دولت خبر توزیع سبد حمایتی اقشار نیازمند را رسانه‌ای کرد، جزئیات این سبد بارها تغییر کرد. ابتدا قرار بود این سبد حمایتی در قالب کمک هزینه ۵۰ هزار تومانی پرداخت شود، سپس به ۶۰ و ۷۰ هزار تومان رسید و در نهایت قرار شد معادل رقمی بیش از ۸۰ هزار تومان «بن» خرید کالا به حساب سرپرستان واجد شرایط واریز شود.
طبق برنامه‌ریزی انجام گرفته، دولت برای توزیع سبد حمایتی سه گروه را در نظر گرفته بود: گروه اول تمام شاغلان و بازنشستگان دولت، نیروهای مسلح و تمامی کارگران مشمول قانون کار بودند. گروه دوم شامل روزنامه‌نگاران و هنرمندان بودند که فهرست آنها به تشخیص وزارت ارشاد تعیین می‌شد. گروه سوم هم شامل سرپرستان خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام و سازمان بهزیستی کشور بود.
در همان زمان گفته می‌شد که تامین این سبد که به جز برنج، تمام کالاهای آن داخلی است، برای دولت ۱۵۰۰ میلیارد تومان هزینه داشته است.اما این فقط هزینه «مادی» بود که برای حمایت از خانوارهایی که در یکسال گذشته با افزایش بی‌سابقه قیمت خوراکی‌ها مواجه شده‌اند روی دست دولت روحانی ماند. آن روی سبد کالا، «هزینه معنوی» و رخدادهای عجیب و غریبی بود که پس از شروع توزیع کالاهای خوراکی افتاد.
آغاز مشکلات از روز اول
برنامه توزیع سبد کالای حمایتی دولت بین ۹ تا ۱۱ میلیون سرپرست خانوار، از اولین روز از دهه فجر آغاز شد. در روز اول، صف‌های طولانی تشکیل شد و اختلالاتی در سیستم توزیع پیش آمد. خانوارها برای اطلاع از اینکه آیا مشمول دریافت سبد کالاهای خوراکی هستند یا نه، باید پیامکی به شماره ۵۰۰۰۴۹۹ می‌زدند و مشکلات از همین‌جا شروع شد. بخش عمده‌ای از کسانی که پیش از این دولت وعده داده بود به آنها سبد کالایی خواهد داد؛ مشمول این سبد نشده بودند. در واکنش به اعتراض‌های گسترده مردم به نحوه اختصاص سبد کالا از سوی دولت، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت که «به‌علت ضعف مبانی اولیه بانک اطلاعات، شناسایی گروه‌های مشمول مصوبه دولت برای دریافت سبد کالا سخت شده و از سوی دیگر تامین منابع مالی مورد نیاز پس از موافقت هیات وزیران به زمان نیاز دارد؛ به همین دلیل برای اینکه تحویل سبد کالا به تاخیر نیفتد، در مرحله اول گروه‌هایی که شناسایی شده اند، این سبد را دریافت می‌کنند.» منظور آقای وزیر از «گروه‌هایی که شناسایی شده‌اند» کارمندان دولت، کارکنان نیروهای مسلح و افراد زیر پوشش بهزیستی و کمیته امداد بود. این «روش شناسایی» خانوارهای نیازمند که بر مبنای «خط حقوقی زیر ۵۰۰ هزار تومان در ماه» بود؛ منجر به حذف ۸ میلیون کارگر بیمه شده و ۵ میلیون کارگر بدون بیمه در کشور از فهرست دریافت سبد کالا شد. موضوعی که یک روز پس از آغاز برنامه توزیع سبد کالا به میان نمایندگان مجلس کشیده شد و نخستین اعتراض‌های رسمی در صحن علنی مجلس و هنگام بررسی لایحه بودجه سال آینده رخ داد. تا جایی که ۳۰ تن از نمایندگان مجلس با این بهانه که «چرا در سبد کالایی ارائه شده از سوی دولت، برنج ایرانی به مردم داده نشده و از برنج هندی (که احتمال آلوده بودن آن وجود دارد) استفاده شده» طرح «تحقیق و تفحص از سبد کالایی» را کلید زدند.pic۱
مهدی کوچک‌زاده، از نمایندگان منتقد دولت در مجلس نیز در تذکری گفت که «از مسوولان خواهش می‌کنم جواب مردم را بدهند که این چه نحوه توزیع است. کسانی‌که دستشان به دهانشان می‌رسد برخوردار از سبد کالا می‌شوند، اما کارگران و روستائیان و کشاورزان از آن محروم می‌شوند، این نحوه توزیع، شایسته نیست.» محمدرضا باهنر، نایب رئیس مجلس نیز از تذکر تعدادی از نمایندگان به وی، درباره نحوه توزیع این بسته خبر داد و وعده داده تا به‌زودی با اعضای دولت در این زمینه جلسه‌ای برگزار شود.
اوج نارضایتی
سبد حمایتی دولت که کالاهای خوراکی را به صورت رایگان در اختیار برخی از خانوارها قرار می‌داد؛ در روزهایی توزیع شد که یک «توده هوای سرد» نیز از شمال کشور، به ایران وارد شده بود. برف و کولاک و سرما ایران را فرا گرفته و در برخی از نقاط، ارتفاع برف به دو متر رسید. در چنین روزهای سردی، ایستادن در صف‌های دراز و سر و کله زدن با مسوولان توزیع کالاهای خوراکی، به خوراک عکس‌های خبری و گزارش‌هایی تبدیل شد که بسیاری آنها را «تاسف بار» و «دور از منزلت انسانی» دانستند. چنان‌که «ایسنا» در این باره نوشت که «بر اساس گزارش‌های میدانی و نظرات درج شده روی اخبار مربوط به نحوه اختصاص سبد کالایی، این‌طور به نظر می‌رسد که ارائه این سبد بازتاب مناسب و مطلوبی در سطح جامعه نداشته است.» خبرگزاری «فارس» هم سیزدهم بهمن ماه، از تجمع اعتراضی گروهی از مردم مقابل ساختمان معاونت بازرگانی داخلی وزارت صنعت خبر داد.
البته این کمک کالایی دولت، فقط انتقاد به دنبال نداشته است. خبرگزاری «مهر» در گزارشی عنوان کرد که «توزیع کالاها با صف‌های طولانی همراه است، اما در عمل مشکلی وجود ندارد» و از قول یک شهروند تهرانی نوشت:«برخورد عاملان توزیع این سبد کالایی بسیار با احترام است و به نظر می‌رسد که حداقل اگر دولت کمک اعانه‌ای به مردم می‌دهد، کرامت آنها نیز حفظ می‌شود.»از سوی دیگر، رسانه‌ها، در گزارش‌های پی در پی خود از روند توزیع کالاهای خوراکی، از سرخوردگی مردمی نوشتند که ساعت‌ها در صف دریافت کالاها ایستادند و با دیدن مرغ برزیلی و برنج هندی، «وا» رفتند. حتی عده‌ای از آنها که موفق به دریافت این کالاها شده بودند، گفتند که «مرغ و برنج را از سر ناچاری گرفته‌اند.pic۲
روزنامه «شرق» به نقل از این افراد نوشت: «در فروشگاه‌های شهروند، سپه و اتکا هر برندی که زیادتر از همه موجود بود، به متقاضیان داده می‌شد و اغلب هم برندهایی ناشناخته که نتوانسته بودند در فروشگاه، مشتری بیابند.» تصاویری که از نحوه تجمع و صف بستن مردم و تقلای آنها برای دریافت سبد کالا و نیز رفتار توزیع‌کنندگان در رسانه‌ها منتشر شد، انتقاد و اعتراض عده زیادی از ناظران را برانگیخت. بسیاری گله کردندکه بر خلاف سخنان روحانی در حفظ شأن مردم، سازوکار توزیع این سبد کالایی، محترمانه نبوده است.
در یکی از عکس‌هایی که از روند توزیع کالاها میان مردم منتشر شد، یک سرباز در مقابل ورودی کانتینر حمل‌ونقل کالاها ایستاده و با مردم با لحن تحقیر آمیزی رفتار می‌کند. انتشار این عکس در شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک، بار دیگر این سوال را مطرح کرد که «آیا مبارزه با فقر با استفاده از کمک‌های مقطعی ممکن است یا اینکه امکانات رفاهی برای مردم در بلندمدت فراهم شود بهتر است؟»
آرامش پس از توفان
این در شرایطی است که سخنگوی اقتصادی دولت نیز از تداوم توزیع سبد کالایی در سال آینده «به شکلی دیگر» خبر داده است. در آخرین تحولات، یک هفته پس از شروع به‌کار توزیع کالاهای خوراکی، وزارت صنعت و تجارت از متولی‌گری توزیع سبد کالای حمایتی «خلع» و کار توزیع این کالاها به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی سپرده شد. وزیر کار نیز خود به بازدید یکی از مراکز توزیع رفت و با مردم گفت‌وگو کرد تا سر و صداها اندکی فروکش کند. سکانس آخر را هم رئیس‌جمهور «کلید» زد و با گفتن اینکه «اگر» قصوری در انجام این کار بوده، از مردم عذرخواهی می کند.اتفاقی که شاید در فرهنگ ما ایرانیان، بی‌سابقه باشد.
تکرار تلخ یک تجربه
مردم ایران تجربه صف کشیدن برای اجناس کوپنی را در سال‌های دهه ۶۰ دارند. سال‌هایی که جنگ بود و تحریم و نبود و کمبود و جیره‌بندی کالا حرف اول را می‌زد. در آن سال‌ها، «کوپن» الگو گرفته از کشورهای بلوک شرق، برای جبران برخی از هزینه‌های خانوار در نظر گرفته شد.
در سال‌های میانی دهه ۷۰ آرام آرام کوپن بسیاری از کالاها از چرخه بازرگانی داخلی ایران «حذف» شد و بعدها، مردم ایران به کلی با کوپن خداحافظی کردند تا با نوع جدیدی از آن یعنی «یارانه نقدی» آشنا شوند. حال در سال‌های اولیه دهه ۹۰، تجربه توزیع کالاهای خاص بین برخی از مردم، پس از گذشت ۲۰ سال تکرار شده است. این بار تلخ‌تر و با حواشی بیشتر. آنچه که گذشت، تکرار تجربه‌ای است از روزهایی که اقتصاد ایران با تحریم و کمبود کالا مواجه بود. آیا تداوم اجرای طرح سبد کالایی به افراد نیازمند، قرار است با همین روند ادامه پیدا کند یا دولت روحانی که با شعار حفظ کرامت و حقوق شهروندی قدرت گرفته، سازوکار دیگری خواهد داشت؟