دفاع فیدل از فیدل

خبر درگذشت فیدل کاسترو واکنش‌های متفاوتی در پی داشت. او در حالی از این دنیا رفت، که برادرش به‌عنوان رئیس‌جمهوری کوبا چندین ماه پیش با باراک اوباما، رئیس‌جمهوری آمریکا، قدیمی‌ترین دشمن خود و کشورش دست دوستی داد اما حتی آن دست دوستی نیز اجازه نداد تا وی آمریکا را دشمن خود نخواند. مرگ فیدل کاسترو، در آخرین هفته‌های ریاست جمهوری باراک اوباما از وقایعی است که در تاریخ جهان برای سال‌ها و دهه‌های آینده به شیوه‌های گوناگون تحلیل و بررسی خواهد شد. نام باراک اوباما در این ارتباط به آن دلیل برده می‌شود که در زمان ریاست جمهوری او و پس از مذاکراتی که با رائول کاسترو، برادر فیدل کاسترو صورت گرفت سرانجام بیش از نیم قرن، محاصره اقتصادی آمریکا علیه کوبا برداشته شد، درحالی که فیدل کاسترو هنوز به چالش خود با آمریکا ادامه می‌داد. فردای روزی که برداشته شدن تحریم‌ها اعلام شد، فیدل کاسترو در یادداشتی نوشت حرکت اوباما به سمت و سوی عادی‌سازی و صلح را رد می‌کند و گفت کوبا به چیزی که آمریکا به آن عرضه کند نیازی ندارد.

برای چندین دهه فیدل کاسترو نماد یک رهبر انقلابی بود که نه تنها در آمریکای لاتین بلکه به گونه‌ای افسانه‌ای در سایر قاره‌های جهان نفوذ داشت. هوگو چاوز در ونزوئلا او را پدرخوانده ‌ایدئولوژیک خود می‌دانست و بسیاری از رهبران غیر کمونیست ولی با گرایش چپ به نوعی از خود چهره‌ای کاستروگونه نشان می‌دهند. کم‌کم ریشه‌های فیدل کاسترویی و سیگار هاوانا نمادهای انقلابی شد و فیدل کاسترو توانست با تکیه بر بعد داخلی این اسطوره‌سازی موفق، وفاداری میلیون‌ها کوبایی را برای خود حفظ کند.اما الگوی فیدل کاسترو برای خود کوبا بیشتر موثر بود. او بار‌ها و بار‌ها نشان داد که توانایی کلامی تبدیل لحظه‌های سخت را به فرصتی بسیار مناسب دارا است. یک‌بار یک مجله از کاسترو سوال کرد که به توصیف رونالد ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا در موردش که او را یک دیکتاتور نظامی بی‌رحم خطاب کرده بود چه پاسخی دارد و پاسخ فیدل کاسترو بسیار جالب و غیر منتظره بود: «اگر دیکتاتور بودن به معنی حکومت از طریق صدور فرمان باشد، پس می‌توان‌‌ همان را در مورد پاپ هم به کار برد و او را متهم به دیکتاتور بودن کرد». سپس کاسترو بحث را به سمت ریگان برگرداند و خطاب به خبرنگار گفت: اگر او (ریگان) این قدرت شیطانی و غیر دموکراتیک را دارد که می‌تواند «فرمان» یک جنگ اتمی را صادر کند، من از شما سوال می‌کنم، چه کسی دیکتاتور‌تر است، رئیس‌جمهور ایالات متحده یا من؟.

پاپ ژان پل دوم، در بازدیدی که در سال ۱۹۹۶ از هاوانا کرد ضمن صحبت‌هایش، برخلاف انتظار کاسترو، حصر کوبا را توسط آمریکا «غیر عادلانه و ظلمی اخلاقی» نامید که برای کاسترو نوعی پیروزی سیاسی به حساب می‌آمد. علاوه بر آن از سال ۲۰۱۴ به دنبال کوشش‌های ارزشمند پاپ فرانسیس بود که بین رائول کاسترو باراک اوباما باب مراوده و گفت‌وگویی را باز کرد که سرانجام به برداشته شدن تحریم‌های کوبا ختم شد. فیدل کاسترو تا مدت‌ها از تائید اینکه حرکت او کمونیستی و مارکسیستی است طفره می‌رفت و تنها هدف انقلاب خود را علیه دیکتاتور وقت کوبا باتیستا، از طریق گسترش شعار «آزادی یا مرگ» اداره می‌کرد. وقتی به دنبال قضایای جنگ سرد و استقرار موشک‌های اتمی شوروی در کوبا بحران به رویارویی خلیج خوک‌ها کشیده شد وابستگی ایدئولوژیک کاسترو نیز علنی شد و او رسما در دوم دسامبر ۱۹۶۱ طی یک سخنرانی طولانی اعلام کرد که یک مارکسیست - لنینیست است. در آن زمان بسیاری از کوبایی‌ها او را به خیانت متهم کردند و گفتند مردم کوبا را در معرض خطر بزرگی قرار داده است. بدنبال این ماجرا‌ها بود که انبوهی از کوبایی‌ها جزیره را ترک کردند و عمدتا آن‌سوی آب‌ها در ایالت فلوریدای آمریکا سکونت گزیدند تا شاید روزی بتوانند به وطن باز گردند.

آنتونی دی پالما، در روزنامه نیویورک تایمز تحلیل بسیار خواندنی از زندگی فیدل کاسترو ارائه و به نکته مهمی اشاره می‌کند: «اگرچه فیدل کاسترو پیگیر کمونیسم ایدئولوژیک بود ولی هرگز حکومتی کمونیستی یا حکومتی که تحت فرامین حزب کمونیست اداره شود برقرار نکرد». به تعبیر او حکومت کوبا کمتر بر محور «دکترین کمونیسم» و عملا بر محور کاربرد کمونیسم در منطقه‌ای که جامعه به نوعی سلسله مراتب خو کرده بود بنیانگذاری شد. برخی اما بر این باورند که آن سلسله مراتب توانست وضعیت آموزش، بهداشت و اقتصاد را در کشور مدیریت کند، لیکن این کار به قیمت محروم کردن مردم از آزادی بیان و استفاده از فرصت‌های اقتصادی به دست آمد. فیدل کاسترو تا زمانی که در توانش بود با مردم خود سخن می‌گفت. در ماه آوریل سال جاری در آخرین روز کنگره حزب کمونیست کوبا خطاب به مردم شعار داد مردم کوبا «پیروز خواهند شد» و شعار انقلابی خود را تکرار کرد که: «به‌سوی پیروزی، همیشه!» در همین سخنرانی وی از اینکه بزودی ۹۰ ساله خواهد شد ابراز تعجب کرده و گفته بود «نوبت همه ما خواهد شد».

فیدل کاسترو که بار‌ها از چندین سوءقصد جان سالم به در برد در میان رهبران سیاسی طولانی‌ترین عمر را داشته است. برخی می‌گویند که درگذشت او تحول سیاسی عمده‌ای را به دنبال نخواهد داشت زیرا عملا این تحولات را خود در سال ۲۰۰۶ به دست خود رقم زد و قدرت را به برادرش سپرد و وی نیز اصلاحاتی در حکمرانی ایجاد کرد. رائول که متولد ۱۹۳۱ است در سال ۲۰۰۸ توسط شورای ملی کوبا به‌عنوان رهبر جدید به سمت رئیس شورای حکومتی و فرمانده کل نیروهای مسلح کوبا منصوب گردید. وقتی یار چگوارا و همرزم فیدل کاسترو، در ۹ اکتبر ۱۹۶۷توسط نیروهای نظامی بولیوی اعدام شد، جنازه‌اش را همراه شش همرزم دیگر به نمایش گذاشتند. بعد‌ها شایع شد که جنازه چه گوارا توسط ارتش بولیوی آتش زده شد و جنازه‌ای که به تماشا گذاشته شد خود چه گوارا نبوده است چون حتی خاکستر جنازه وی را به باد سپرده‌اند. اما روز یکشنبه همرزم چگوارا نیز به آتش کشیده شد و خاکستر وی در آرامگاهی آرام گرفت اما آرام گرفتن او موجب نشده است تا در مورد حکمرانی وی تجزیه و تحلیل‌ها از تپش بیفتد.