از بقالی تا مارکت‌داری مدرن
نازیلا مهدیانی بیش از دو قرن از راه‌اندازی اولین فروشگاه‌های زنجیره‌ای در دنیا می‌گذرد؛ اولین فروشگاه‌های زنجیره‌ای توسط هنری والتون اسمیت و همسرش در سال ۱۷۹۲ در لندن به راه افتاد. از آن به بعد تاکنون فروشگاه‌های زنجیره‌ای متعددی یکی پس از دیگری افتتاح شدند در کشورمان هم برادران کاشانی اخوان اولین فروشگاه زنجیره‌ای را در سال ۱۳۴۰ تاسیس کردند و ۸ سال بعد از آنها، محمود خیامی - سرمایه‌دار معروف آن زمان- به همراه برادرش، فروشگاه زنجیره‌ای کوروش را راه‌اندازی کردند.
نسل بعدی فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران پس از انقلاب شکل گرفت که این بار ارگان‌ها و نهادهای دولتی در قالب تعاونی‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای وارد نظام توزیع و فروش کالا شدند و البته فروشگاه‌هایی که پس از انقلاب تاسیس شدند‌‌ همان فروشگاه‌های قبل از انقلاب بودند که فقط نامشان تغییر کرده بود.
در این مدت از راه‌اندازی اولین فروشگاه‌های زنجیره‌ای تا شروع به رشد هایپرمارکت که نسل سوم، فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشورمان هستند، بقالی‌ها هم به سوپرمارکت‌ها ارتقا یافتند و خرده‌فروش‌ها هم صاحب برندهایی مانند یاران دریان شدند و تولد و رشد فروشگاه‌های وابسته به نهادهای دولتی مانند قدس، شهر و روستا، اتکا، رفاه و... در این بازه نتوانست خرده‌فروش‌ها و سوپرمارکت‌ها از رونق بیندازد و هنوز هم مردم به خریدهای جزئی و پراکنده از سوپرمارکت نزدیک محل سکونت خود ادامه می‌دهند و به خرید‌های کلی از فروشگاه‌ها و هایپرمارکت‌ها عادت نکرده‌اند.
سوپرمارکت‌های امروز، بقالی‌های دیروز
سوپرمارکت‌ها دیگر جای بقالی‌های قدیم را گرفته‌اند و کمتر بقالی‌ای را با شکل و شمایل قدیم با نحوه عرضه و توزیع فله‌ای را می‌توان در سطح شهر دید. در این مدتی که بقالی‌ها به سوپرمارکت‌ها تبدیل شدند؛ از نحوه چیدمان اجناس تا نحوه سیستم عرضه تغییر کرد و سوپرمارکت‌ها برای رقابت با فروشگاه‌های بزرگ، از ترفند حراج و سیستم خرید تلفنی استفاده کردند. سوپرمارکت داری در کشورمان از جمله مشاغلی است که سریع‌تر از سایر شغل‌های هم ردیف خود به سوددهی می‌رسد از این رو تعداد کسانی که به استقبال این حرفه می‌روند در حال افزایش است و به گزارش موسسه یورومانیتور؛ مجموع خرده‌فروشی در ایران طی سال ۲۰۱۱ برابر با ۹/۱۵۱۶ تریلیون ریال بود که از این میزان ۱/۶۱۵ تریلیون ریال در بخش خرده‌فروشی خواربار و ۶/۹۰۱ در بخش غیرخواربار بوده است که پیش‌بینی می‌شود که مجموع خرده‌فروشی در ایران در سال ۲۰۱۶ به ۳/۳۲۵۱ تریلیون ریال برسد که از این میزان ۵/۱۳۲۳ تریلیون ریال در بخش خرده‌فروشی خواربار خواهد بود.
پس از انقلاب، برندهای مختلفی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای که متعلق به نهادهای دولتی هستند روی کار آمدند؛ قدس، شهر و روستا، اتکا، رفاه و سپه از جمله فروشگاه‌های زنجیره‌ای بعد از انقلاب بودند که بیشتر به توزیع کالاهای کوپنی، سهمیه‌ای و دولتی می‌پرداختند تا اینکه در بین این فروشگاه‌ها با تاسیس شهروند، تعریف جدیدی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای متعلق به نهاد دولتی به وجود آمد و استقبال مردم از این فروشگاه نسبت به سایر فروشگاه‌های دولتی بیشتر بود و به دنبال افزایش استقبال از این فروشگاه، شعبه‌های شهروند در کلان شهر‌ها افزایش یافت و شعبات شهروند به شهرهای کوچک هم راه پیدا کرد.
پس از رشد شهروند؛ هایپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای دیگری وارد نظام توزیع کالا شدند که خارج از سیستم اداره و مدیریت دولتی با فن جدیدی اداره می‌شوند. هایپراستار‌ها و هاپیرمارکت‌ها نسل جدیدی از فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای هستند که این روز‌ها مردم را با مفهوم جدیدی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سیسستم عرضه مدرن در کشورمان آشنا کردند، سیستمی که بیشتر از فروشگاه‌های زنجیره‌ای متعلق به دولت توانست رضایت مردم را جلب کند.
فروشگاه‌های زنجیره‌ای بعد از انقلاب
فروشگاه زنجیره‌ای قدس اولین فروشگاهی بود که پس از انقلاب شروع به‌کار کرد. درواقع، فروشگاه قدس‌‌ همان فروشگاه کوروش قبل از انقلاب بود که ساختار این فروشگاه قبل از انقلاب شبیه فروشگاه‌های مارکس‌اند اسپنسر بود. پس از چند سال تعداد این فروشگاه‌ها در تهران به ۱۴ رسید که ۹ فروشگاه تحت عنوان کورش و بقیه به عنوان سوپر استور و سوپر پرشین زیر نظر همین مجموعه اداره می‌شدند که فروشگاه کوروش چهار راه کوکاکولای تهران هم یکی از شعبه‌های کوروش بود. این فروشگاه‌ها پس از انقلاب ۱۳۵۷ مصادره و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفتند و به فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس تغییر نام دادند. بعد از انقلاب، سوددهی مجموعه در حدی نبود که پاسخگوی وام‌های دریافتی قبل از انقلاب باشد. به‌تدریج فروشگاه‌ها به صورت غرفه غرفه درآمده و اجاره داده شدند و در آخر به صورت چیزی شبیه پاساژ درآمدند و در‌‌نهایت فروشگاه‌های زنجیره‌ای قدس در اواخر دهه هفتاد تعطیل شدند، اما گویا در سال‌های اخیر مجموعه‌های کوچکی تحت این عنوان مشغول به‌کار شده‌اند.
فروشگاه بزرگ شهر و روستا نخستین بار به شیوه نوین در سال ۱۳۳۲، در خیابان فردوسی تهران با همکاری آلمانی‌ها تاسیس شد. فروشگاه شهر و روستا پس از انقلاب به یکی از زیرمجموعه‌های وزارت بازرگانی پیوست. هرچند فروشگاه‌های شهر و روستا در مقایسه با قدس کار خود را جدی‌تر پیگیری کردند و شعب خود را افزایش دادند، اما رونق این فروشگاه‌ها در گرو عرضه و فروش کالاهای کوپنی و کالاهای سهمیه‌ای بود و در‌‌نهایت، تعاون مصرف شهر و روستا که ۱۵۶ شعبه در تهران و حدود ۷۰۰ شعبه در سراسر کشور داشت؛ همه آنها از سال ۸۱ به بعد به اجبار منحل شدند.
شرکت فروشگاه‌های زنجیره‌ای رفاه متعلق به بانک‌های ملی، صادرات، ملت‌، سپه و تجارت- مدیریت سرمایه‌گذاری بانک ملی ایران، سازمان زمین و مسکن در سال ۱۳۷۴ به ثبت رسید و فعالیت خود را آغاز کرد. این فروشگاه که می‌توان گفت نسبت به هم‌نسل‌های خود به واسطه حمایت‌های دولتی عملکرد موفق‌تری داشته در حال حاضر نزدیک به ۲۰۰ شعبه در سراسر کشور دارد. فروشگاه رفاه هم یکی از شعبات فروشگاه‌های زنجیره‌ای کوروش است که پس از انقلاب به رفاه تغییر نام داد.
فروشگاه زنجیره‌ای اتکا وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که این فروشگاه هم از بقایای فروشگاه‌های قبل از انقلاب است که پس از مصادره به اتکا تغییر نام داده است. طبق توضیحاتی که اتکا برای تاریخچه خود می‌دهد؛ اتکا از سال ۱۳۳۴، فعالیت خود را به عنوان یک واحد خدماتی و اقتصادی آغاز و در سال ۸۴ تحت عنوان شرکت فروشگاه‌های زنجیره‌ای اتکا به‌کار خود ادامه داد و در حال حاضر بیش از ۴۴۰ مرکز فروش در سطح کشور دارد که اغلب مشتریان و مخاطبان این فروشگاه خانواده‌های نیروهای مسلح هستند.
فروشگاه زنجیره‌ای سپه هم یک سوپرمارکت زنجیره‌ای در سطح ایران است که شرکت تعاونی ارتش در سال ۱۳۲۸ با سرمایه ۳۲۵۰ تومان آن را تاسیس کرد و در سال ۱۳۴۷ به تعاونی مصرف سپه تغییر نام داد و این شرکت در حال حاضر ۱۵ فروشگاه در تهران، یک فروشگاه در تبریز و ۳ فروشگاه در استان کرمان دارد.
فروشگاه زنجیره‌ای شهروند؛ موفق‌ترین مدل فروشگاه‌های وابسته به دولت است که اولین شعبه فروشگاه شهروند- وابسته به شهرداری- درسال ۷۲ در میدان آرژانتین و تحت عنوان فروشگاه بیهقی افتتاح شد. هر کدام از فروشگاه‌های زنجیره‌ای وابسته به دولت بخش خاصی از اقشار جامعه را مخاطب خود قرار داده‌اند و در کنار آنها به سایر مردم هم خدمات ارائه می‌دهند اما در بین این فروشگاه‌ها، شهروند با اینکه متعلق به شهرداری است توانست در کنار ارائه خدمات به مخاطبان خاص، رضایت اکثریت را جلب کند. در حال حاضر تعداد فروشگاه‌های شهروند ۲۵ شعبه است که قرار است به ۳۳ شعبه برسد. از دیگر فاکتورهای استقبال مردم از فروشگاه‌های شهروند، ۲۴ ساعته شدن فعالیت برخی شعبه‌های آن در زمان‌های خاصی از سال است که تنها شعبه بیهقی شهروند و در اولین تجربه فعالیت شبانه‌روزی توانست ۱۳۰ میلیون تومان در یک شب فروش داشته باشد.
در کنار این فروشگاه‌های زنجیره‌ای که نامشان را بیشتر شنیده‌ایم، فروشگاه‌های دیگر چون کوثر، شیلات، صنعت نفت، پروما و حامی هم فعال بودند که به مرور زمان فعالیت این فروشگاه‌ها کمرنگ شد و از فروشگاه‌ها به واحدهای کوچک تغییر پیدا کردند.
رواج هایپری‌ها
هاپیر‌ها جدید‌ترین فروشگاه‌های کشورمان هستند. هایپرمارکت‌ها در عمل یک بنگاه خرده‌فروشی کالاهای مختلف مصرفی هستند که طیف وسیعی از محصولات را ارائه می‌دهند و عمدتا شامل انواع گوناگون مواد غذایی و کالاهای مصرفی خانگی و... هستند. هایپراستار نسل سوم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشورمان است. هایپر استار به عنوان اولین فروشگاه زنجیره‌ای بین‌المللی در سال ۸۸ در در بزرگراه شهید باکری در غرب تهران با سرمایه‌گذاری اولیه ۶۰ میلیون دلار افتتاح شد. پس از تهران، شعبه‌های هایپر استار در شیراز -در محل مجتمع خلیج‌فارس- و اصفهان- در محل بزرگ‌ترین سیتی سنتر کشور- به بهره‌برداری رسید.
در زمان ساخت و افتتاح هایپر استار شایعات زیادی وجود داشت و در ‌‌نهایت؛ سخنگوی شرکت کرفور فرانسه که شایعه همکاری آن برای احداث فروشگاهی بزرگ در تهران پراکنده شده بود؛ با رد مشارکت ضمنی خود با‌هایپراستار، تاکید کرد: ما در این پروژه مشارکت نداریم و نخواهیم داشت.
گروه ماجد الفطیم که متولی فروشگاه هایپراستار است یک شرکت خصوصی خانوادگی مستقر در دبی است. این شرکت از طریق یک شرکت سرمایه‌گذاری مشترک اداره کلیه فروشگاه‌های کرفور فرانسه در منطقه را بر عهده دارد. درحالی‌که از ورود شرکت هایپر استار به ایران حدود ۴ سال می‌گذرد، اکنون شرکت اماراتی ماجد الفطیم مالک این فروشگاه زنجیره‌ای بزرگ اعلام کرده است که از محل فعالیت دو فروشگاه خرده‌فروشی خود در سال ۲۰۱۲ در تهران و شیراز ۲۳۶ میلیون دلار درآمد کسب کرده است.
علاوه بر امکان خرید طیف وسیعی از محصولات غذایی و غیر غذایی با برندهای متنوع در یک محوطه وسیع، امکان خرید محصولات با کمترین قیمت نسبت به بازار به‌خصوص در بخش خوراکی، وجود امکانات رفاهی و تفریحی به‌منظور تجربه خریدی بی‌دغدغه از جمله صرف غذا در رستوران‌های متنوع، کافی‌شاپ، امکان بازی برای کودکان و نوجوانان، استفاده از امکانات بانکی، دستگاه خود‌پرداز (ATM)...، امکان خرید محصولات مختلف با تخفیف‌های متنوع- هر دو هفته یک بار فهرست جدیدی از محصولات با تخفیفات جدید در دسترس مشتریان است و امکان استفاده از پارکینک رایگان با ظرفیت بیش از ۱۵۰۰ دستگاه خودرو، امکان عودت محصولات خریداری شده تا دو هفته از مهم‌ترین مزایای خرید از هایپراستار‌ها است.
هاپیر مارکتی که در نزدیکی هایپر استار کار خود را شروع کرده و رقیب جدی هایپراستار محسوب می‌شود؛ هایپرمارکت مگامال شهرک اکباتان تحت عنوان هایپر است. بازار بزرگ تهران (مگامال) در مساحتی به وسعت ۳۵۰ هزارمترمربع مراحل آخر ساخت را می‌گذراند. به گفته علی رحیمی- قائم‌مقام مدیرعامل این مجتمع- شهرداری تهران با اعطای زمین برای ساخت این پروژه و ارائه مجوزهای لازم و نیز شرکت مالزیایی با تقبل کردن هزینه ساخت و سرمایه‌گذاری در این طرح نقش داشتند و میزان سرمایه اولیه این طرح ۹۱ میلیارد تومان است.
بازارهای مواد غذایی، پوشاک، مبلمان (خانگی و اداری)، لوازم خانگی، طلا و جواهرات، فرش و موکت، صنایع دستی، کامپیو‌تر و الکترونیک، محصولات ورزشی، محصولات فرهنگی، امورمالی و بانکی، تزئینات و خدمات خودرو، سالن ورزشی، سینما و شهربازی و پارکینگ سرپوشیده با گنجایش ۲۸۰۰ خودرو از ویژگی و امکانات مگامال تهران است.
در کنار هایپرهای غول تهران، شیراز و اصفهان، هایپرمارکت‌های دیگری هم مانند هایپرمارکت‌های پدیده شاندیز در کشور در مقیاس و فضای کوچک‌تر فعال هستند. هایپرمارکت‌ها وارد شهرهای کیش، اهواز و مشهد هم شده‌اند و راه‌اندازی هایپرمارکت‌ها و نسل جدید از فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سایر شهر‌ها به سرعت در حال رواج است و پیش‌بینی می‌شود استقبال مردم برای خرید از فروشگاه‌های بزرگ پای هایپرمارکت‌ها را به شهرهای کوچک هم باز کند.