گردشگری و اهمیت کاروانسراها

دکتر بهادر صادقی

دبیر اجرایی و کارشناس امور گردشگری

مجمع جهانی اقتصاد پس از بررسی اقتصاد ۱۴۱ کشور طی فرایندی متشکل از ۱۴ ستون و ۹۰ شاخص انفرادی، یافته‌های خود را در حوزه رقابت پذیری سفر و گردشگری (سال ۲۰۱۵) و در قالب گزارش تخصصی (هر دو سال یکبار) منتشر می‌سازد که رئوس آن را می‌توان به شرح ذیل خلاصه کرد:

۱- توانمند‌سازی محیط شامل: محیط تجاری (۱۲ شاخص)، امنیت(۵ شاخص)، بهداشت (۶ شاخص)، منابع انسانی و بازار کار ( ۹ شاخص)، آمادگی فناوری اطلاعات و ارتباطات (۸ شاخص)

۲- سیاست‌های رقابتی و شرایط توانمند‌سازی شامل: اولویت‌دهی به سفر و مسافرت (۶ شاخص)، فقدان موانع یا باز بودن عرصه های بین‌المللی (۳ شاخص)، رقابت قیمت(۴ شاخص)، پایداری محیط زیست (۱۰ شاخص)

۳- زیر‌ساختارشامل: زیر‌ساختار حمل‌‌و‌نقل هوایی (۶ شاخص)، زیر‌ساختار زمینی- فرودگاهی - بندری (۷ شاخص)، زیر‌ساختار خدمات گردشگری (۴ شاخص)، منابع طبیعی (۵ شاخص) و سفر تجاری و منابع فرهنگی (۵ شاخص)

با نگاهی به رتبه‌بندی کشورها دراین گزارش پی‌می‌بریم که اسپانیا، فرانسه، آلمان، ایالات‌متحده آمریکا، انگلیس، سوئیس، استرالیا، ایتالیا، ژاپن و کانادا به ترتیب رتبه‌های یک تا ده را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین با مراجعه به نتایج منطقه‌ای متوجه می‌شویم که خاورمیانه و افریقای شمالی و امارات متحده عربی رتبه ۲۴، قطر ۴۳، بحرین ۶۰، مغرب مراکش ۶۲ و عربستان سعودی رتبه ۶۴ را به خود اختصاص داده‌اند. بسیاری از این کشور‌ها برخوردار از مزیت رقابت قیمت مقصد هستند. البته نگرانی و ملاحظات امنیتی، گردشگری ورودی بین‌المللی را همچنان با محدودیت مواجه ساخته هرچند که مناطق تفریحی- گردشگری در اماکن خلوت و امن قرار داشته و از مناطق بسیار خطرناک فاصله دارند.

در این میان رتبه ایران در میان ۱۴۱ کشور، ۹۷ گزارش شده است و به دنبال آن سه کشور روآندا ، مغولستان و بولیوی به ترتیب در رتبه‌های ۹۸ تا ۱۰۰ هستند و چهار کشور یمن، آنگولا، گینه و چاد نیز به ترتیب رتبه‌های ۱۳۸ تا ۱۴۱ را به خود اختصاص داده و در انتهای جدول آمده‌اند. شاخص ارزش در این جدول نیز دارای تنوع فراوان است و دو کشور اسپانیا و چاد به ترتیب از ارزش ۵/ ۳۱ و ۴۳/ ۲ برخوردارند و کشور ما نیز ارزش ۳۲/ ۳ را نشان می‌دهد.

طبق این مطالعه، به رغم رشد کند اقتصادی در تعدادی از کشور‌های پیشرفته و تنش‌های جغرافیایی سیاسی در بعضی از مناطق، توسعه صنعت گردشگری در سطح جهانی با رشد قابل ملاحظه‌ای همراه است که آن را رشد از طریق شوک می‌نامند. یکی از آثار و زیر‌ساخت‌های مهم تاریخی و فرهنگی موجود در کشور‌ها به ویژه کشور‌های مسیر جاده ابریشم، کاروانسرا‌ها هستند که نقش بسیار مهمی در زندگی، روابط و تعاملات اجتماعی، فرهنگی ،اقتصادی ، سیاسی و... داشته‌اند. به عبارت دیگر، در گذر زمان بسیاری از کشور‌ها که دارای مزیت نسبی محلی و منطقه‌ای بوده‌اند، تلاش کرده‌اند آن را به یک مزیت رقابتی و حتی بین‌المللی تبدیل کنند. گفته می‌شود که چاپارخانه‌ها با ارائه خدمات پستی در دوران هخامنشی، مقدمات شکل‌گیری کاروانسراها را به وجود آوردند که در ادوار تاریخی مختلف در ایران احداث شده‌اند. اما قدمت آن دسته از کاروانسراهایی که امروز باقی مانده‌اند به دوره صفویه بر می‌گردد. در زمان‌های قدیم که تنها وسیله رفت و آمد، پای پیاده یا استفاده از چهارپا بوده، منازلی در مسیر راه‌های ارتباطی قرار داشت که مسیر‌های طولانی و صعب‌العبور را هموار می‌کرد و به منزله پل ارتباطی با منزل دیگر تا رسیدن به نقطه هدف یا مقصد نهایی بود. هر قدر این کاروانسراها پر ترددتر بودند، امکانات بیشتر و بهتری نسبت به کاروانسرای مشابه با تردد کمتر مسافران داشتند. در آن ایام بهترین راه مسافرت و حمل کالا و انتقال از نقطه ای به نقطه دیگر همراهی با کاروانیان بود؛ چون علاوه بر برخورداری از حس همکاری گروهی و دوستی با هر طایفه و هر سن وسال، تجدید قوای مسافران در کاروانسراهای بین راهی پر از خطر و تبادل تجربه و نقل قول‌ها بود. کاروانسالاران نیز کاروان‌های کوچک و بزرگ را طوری هدایت و اداره می‌کردند که تا قبل از غروب خورشید و شب نشده خود را به منزل برسانند تا از حمله احتمالی دزدان و راهزنان و حیوانات درنده در امان بمانند و جان و مال خود را از کف ندهند. همچنین کاروانسراهای شهری در داخل شهر‌ها گاه به عنوان انبار مایحتاج عمومی و گاه به مرکز مبادله و عرضه کالا و بده بستان تجاری بازرگانان و مکانی برای کسب و کار تبدیل می‌شدند. کاروانسراها تجربه جدیدی از ارتباط انسان با فضای سنتی در دوران گردشگری و طبیعت‌گردی بوده‌اند. در عصر حاضر نیز کاروانسراها دارای نقش کلیدی و مزایای متعددی هستند که به کمک آنها باید طرحی نو درانداخت. وسعت سرزمینی، شرایط جغرافیایی، تنوع آب و هوا برای گردشگری جاده‌ای و برخورداری از آفتاب در طول سال و لذت بردن از سفر در جاده‌ها، معماری و آثار تاریخی متعدد، نقش بی بدیل و جایگاه ویژه کاروانسراها در کنار جاده‌ها برای تامین امنیت مسافران و دسترسی راحت و ارزان به خدمات نسبتا خوب و متنوع آنها، میهمان دوستی و تنوع فرهنگی، علاقه و ابتکارات مردم ایران در پذیرایی از میهمانان خارجی و عوامل متعدد دیگر از مزایای نسبی کاروانسراها و گردشگری جاده‌ای در ایران است که می‌توان آن را به یک مزیت رقابتی و برند جهانی تبدیل کرد.

مجموعه تاریخی سعدالسلطنه یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است. این مجموعه در دوره قاجار هسته تاریخی شهر بود و امروز مرکز ثقل شهر قزوین به حساب می‌آید. این اثر تاریخی بی نظیر یکی از بزرگ‌ترین بناهای عمومی و سراهای بازرگانی بازمانده ازعصرقاجار محسوب می‌شود که مشتمل بر تعدادی سراهای تو درتو و پیوسته است که در شمال آن ۶ حیاط به نام‌های سعدیه ، سعدالسلطنه ، نگارالسلطنه ، قهرمانی، بهشتی و راسته وزیر وجود دارد. این مجموعه سراها از لحاظ معماری از پوشش آجری ساخته شده و نمونه ای عالی از یک سرای بازرگانی است. این مجموعه که در زمان ناصرالدین شاه توسط سعدالسلطنه فرماندار وقت قزوین بنا شده، ماهیتی درونگرا دارد و بزرگترین بازار سرپوشیده دوره قاجار در ایران به حساب می‌آید. کاروانسرای سعدالسلطنه بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده جهان، بزرگترین کاروانسرای درون شهری ایران و یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که چند حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … دارد. این کاروانسرا در گذشته، یک سرای بازرگانی بوده است وامروزه به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم گردشگری در کشورشناخته می‌شود.

گردشگری و اهمیت کاروانسراها