فاطمه باباخانیl خراسان پیش از آنکه به سه بخش شود، استانی بود که تنها آن را با شهر مشهد می‌شناختند. پس از آن بود که خراسان شمالی و جنوبی سربرآوردند تا شهرهای شمالی و جنوبی نیز بتوانند هویتی مستقل یابند؛ از این رو توصیه ما به گردشگران نه شهرهای شمالی و جنوبی مشهد برای گشت و گذار نوروزی، بلکه بازدید از دو استان خراسان شمالی و جنوبی است. استان شمالی خراسان بیشتر به واسطه آب و هوای خنک و کوهستانی و برخی بناهای به جا مانده از دوره افشاری جذابیت دارد اما خراسان جنوبی که مورد تاکید ما در این نوشتار است، بیش از هر چیز به کویر شناخته شده و بناهایی که از دوره‌های مختلف پیش از اسلام، صفوی، زند و قاجار در شهرهای آن به چشم می‌خورد. بهتر است برای یک بار هم که شده به دیاری برویم که ناشناختگی آن می‌تواند حس کنجکاوی ما را برای شناخت سراسر ایران‌زمین، ارضا کند.

در بیرجند کجا را ببینیم؟ارگ کلاه فرنگی: دارالحکومه محل حکمرانی امیر معصوم خان که در اواخر دوره زندیه در 6 اشکوب بنا شده است. این بنا در خیابان مطهری واقع شده است.
مدرسه شوکتیه: این بنا بزرگترین حسینیه تاریخی بیرجند است و در سال ۱۳۱۲ به منظور برگزاری مراسم محرم ساخته شد اما در سال ۱۳۲۶ با تاسیس دارالفنون به عنوان اولین مدرسه جدید بیرجند تغییر کاربری داد. مدرسه شوکتیه در خیابان منتظری ۳ و کوچه پست قرار گرفته است.
قلعه بیرجند: قلعه در دوره صفوی ساخته و پس از آن در دوره قاجار بازسازی شد. از این قلعه که بر فراز تپه‌ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته در حال حاضر میدانی به جا مانده که دور تا دور آن را حصاری فراگرفته است.
باغ و عمارت اکبریه: این باغ که امروزه اداره کل میراث فرهنگی استان در آن قرار گرفته است، در مساحتی ۵/۳ هکتاری ساخته شده و به دوره‌های زندیه و پهلوی بازمی‌گردد. تالار آینه تزئینات مقرنس، میانخانه و... از جمله تزئیناتی است که در این بنا به کار رفته است. هم اکنون سفره‌خانه سنتی به همراه موزه‌های حیات وحش، مردم شناسی و باستان‌شناسی در این مجموعه برای علاقه‌مندان در نظر گرفته شده است. این باغ در سی‌و‌پنجمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در ذیل فهرست جهانی باغ ایرانی به ثبت رسیده است.
ارگ بهارستان: ارگ در خیابان منتظری 3 کوچه پست قدیم قرار دارد و به دوره زندیه و افشاریه بازمی‌گردد. از وقایع مهمی که در این ارگ اتفاق افتاده پناهنده شده لطفعلی خان زند و همراهانش در آن است. ارگ در چند طبقه بنا شدن که طبقه اول آن شامل اتاق‌هایی برای سربازان و ماموران دولتی بوده و طبقه دوم نیز برای روشن کردن مشغل و دیده بانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. شاه نشین نیز با گچبری و آیینه‌کاری تزئین شده است.
حمام چهار درخت (موزه پهلوانی): این حمام یادگاری از حمام‌های قدیمی بیرجند است و اکنون بخشی از آن به عنوان زورخانه پوریای ولی تغییر کاربری داده است. گرم‌خانه، آتشدان‌ها، انبار سوخت، انبار خاکستر در کنار بینه و سربینه و... از بخش‌های این حمام است.
pic1

pic2

در قاین به کجا برویم؟مسجد جامع: مسجد به اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری بازمی‌گردد و در خیابان امام خمینی این شهر واقع شده است. ساعت آفتابی، صحن، حجره و ایوان از بخش‌های مختلف این بنا است.
خانه تاریخی سلطانی (موزه مردم شناسی قاین): این بنا که متعلق به یکی از ملاکین و بزرگان قاینات است به اواخر دوره زند و ابتدای قاجاریه بازمی‌گردد و اکنون در مرکز شهر قاین در خیابان جانبازان واقع شده است. در حال حاضر خانه تاریخی سلطانی به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.pic۳
خانه قارنی: خانه قارنی مشابه خانه تاریخی سلطانی در خیابان جانبازان قرار گرفته به دوره قاجاریه بازمی‌گردد و شامل انواع ایوان‌های ورودی، تابستانی و زمستانی است. انبار مواد غذایی، مطبخ، اصطبل و فضای خدمه از دیگر بخش‌های این بنا محسوب می‌شود.
قلعه کوه: این قلعه اثری شاخص با چند هکتار و از قلعه‌های به جا مانده از دوره سلجوقی است که در دوره اسماعیلیه نیز یکی از پایگاه‌های عمده فداییان به حساب می‌آمد. قلعه بر فراز کوهی مشرف به شهر قاین قرار گرفته و دارای دو بخش متمایز متعلق به سربازان و امیرنشین است. فضای داخلی نیز آب انبارها، راهروهای ارتباطی، اتاق‌ها و برج‌ها را دربرمی‌گیرد.
پل سنگی فارسیان: این پل در 62 کیلومتری قاین و در 2 کیلومتری روستای ثغوری قرار گرفته است. پل سنگی با طول 30 متر و ارتفاع 20 متر مامنی برای کبوتر وحشی و انواع پرندگان شکاری است.


جاذبه‌های فردوسمسجد جامع: این مسجد که در جنوب شرقی محوطه باستانی تون قرار گرفته به قرن پنجم و ششم هجری قمری بازمی گردد و بنای دو ایوانی آن نشانی از سبک خراسانی است. ضلع ایوان قبله نیز به دوره خوارزمشاهیان نسبت داده می‌شود.
مسجد کوشک: قدمت بنای این مسجد به اوایل دوره اسلامی بازمی گردد و در میدان موسی بن جعفر به سمت میدان گلشن فردوس قرار گرفته است. در ساخت این بنا مشابه مسجد تاریخانه دامغان از معماری سبک ساسانی با ستوان‌های قطور و متناسب با طاق‌ها بهره گرفته شده است.
مدرسه علمیه علیا: مدرسه که نام واقف آن میرعلی بیک است به دوره صفویه باز می‌گردد و تا پیش از زلزله مورد استفاده طلاب بوده است. معماری این مسجد با ایوان ورودی، هشتی مدرس، پوشش گنبدی و نمازخانه ای با تزئیات مقرنس بنایی جذاب برای بازدید گردشگران است.
امامزادگان: سلطان محمد و سلطان ابراهیم (علیه السلام) دوتن از نوادگان امام موسی کاظم (ع) هستند که در مدفن آنها در محله سادات شهر فردوس است. بنای این آرامگاه به دوران تیموری مربوط شده و در خیابان فرهنگ و در جنوب مسجد جامع فردوس قرار گرفته است. گفته می‌شود امامزادگان یکی از منزلگاه‌های اصلی زائران امام رضا (ع) در طول تاریخ بوده است.
آبگرم معدنی: این آبگرم از جاذبه‌های گردشگری طبیعی فردوس بوده و در ۲۰ کیلومتری شمال شرق این شهر قرار گرفته است. استفاده از آبگرم معدنی فردوس در درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی و مفصلی موثر و توسط پزشکان زیادی توصیه شده است.pic۴


قلعه‌های نهبندان را ببینید قلعه نهبندان: قدمت این قلعه به پیش از دوره اسلامی یعنی دوره‌های اشکانی و ساسانی بازمی‌گردد و در خیابان قائم این شهرستان قرار گرفته است. قلعه تا دوره صفویه فعال بوده و پس از آن به‌طور کامل متروک شده است.
آسیاب‌های نهبندان: آسیاب‌ها در خیابان تعلیم این شهرستان قرار گرفته و نشانه‌ای از ابتکار و خلاقیت مردم کویرنشین برای بهره‌‌گیری از بادهای ۱۲۰ روزه سیستان هستند. آسیاب ها علاوه بر این شهرستان در روستاهای چهارفرسخ، میغان، خوانشرف و گوند نیز به چشم می‌خورند.
قلعه شاهدژ: این بنا در 5 کیلومتری شرق نهبندان قرار گرفته و به دوره ساسانی بازمی‌گردد. قلعه چند برج و حصار دارد و در قرن 5 و 6 توسط اسماعیلیان خریداری و بازسازی شده است. بناهای اشرافی و عادی از جمله ویژگی‌های معماری قلعه شاهدژ است و الگویی مفید برای مطالعه معماری و روابط اجتماعی در یک زیستگاه جمعی محسوب می‌شود.
تالاب کجی نمکزار: تالاب کجی نمکزار در ۷۵ کیلومتری نهبندان با مساحت ٢٢٧٦٥ هکتار قرار گرفته و به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن در فصل‌های پاییز و زمستان از آب پر شده و محل امنی برای پرندگان مهاجر است؛ جاذبه‌ای که برای گردشگران علاقه‌مند به حیات وحش به ویژه پرنده‌نگری گزینه‌ای جذاب برای سفر محسوب می‌شود. pic۵

تحفه‌های خراسان جنوبیحوله‌بافی: تو بافی یا تون بافی از قدیمی‌ترین صنایع دستی خراسان است و به انواع منسوجات نخی نظیر دستمال، سفره نان، حوله، شال سر و حوله گفته می‌شود. روستاهای خراشاد از توابع بیرجند، خوسف، درمیان، نهبندان، سربیشه و قاین از مراکز بافت این حوله‌ها هستند.
جاجیم بافی: جاجیم به طور سنتی بر روی دار ساده به عرض 18 الی 35 سانتی متر بافته می‌شود. در حال حاضر زنان شهرستان قاینات
به مرکزیت روستای روم این دست بافته‌ها را
تولید می‌کنند.
برک بافی: برک از جمله منسوجاتی است که از کرک بز و شتر تهیه می‌شود و از آن به عنوان جامه زمستانی بهره می‌گرفتند. شهرستان‌های بشرویه و سربیشه از مناطق عمده برک بافی از گذشته تاکنون هستند.
چلنگری: فرآیند ساخت محصولات کشاورزی و دامداری را چلنگری می‌گویند که انواع چاقو، داس و زنگوله را شامل می‌شود. شهرستان بیرجند و سرایان از مراکز اصلی این هنر در خراسان
جنوبی هستند.
قلمزنی: تزئین انواع ظرف‌های مسی، برنجی، مسی و... با قلم‌های فولادی هنری است که در بازار صنایع دستی شهرستان‌های فردوس، بیرجند و طبس به چشم می‌خورد.
رودوزی: آراستن سطح پارچه با سوزن و قلاب و نخ به انواع نقش‌ها در انواع مختلف خامه‌دوزی، نقده‌دوزی، گلابتون‌دوزی، آجیده‌دوزی، ژوردوزی، گلدوزی، چشمه‌دوزی، پیله‌دوزی،
گبردوزی، ملیله دوزی، قیطان دوزی در خراسان جنوبی رواج دارد.
دباغی سنتی: در تمام شهرستان‌های استان به ویژه در روستای بیهوده و شهرستان سرایان و قاینات انواع مشک، کفش وسایر
محصولات به شیوه دباغی سنتی تولید می‌شوند که سوغات متفاوتی از این منطقه
خواهند بود.
ترکه بافی: ساخت انواع ظروف با استفاده از درختچه‌های بومی همچون سافترگ و سرخ بید با ابزار ساده ای نظیر چاقو نام هنری است که به آن ترکه بافی می‌گویند و در سطح استان خراسان جنوبی رواج دارد.
سایر صنایع دستی استان خراسان جنوبی شامل قالیچه زمینی (گبه بافی)، گلیم بافی، سفره آردی، نمد مالی، گیوه‌بافی، سفالگری، حصیربافی، مسگری می‌شوند.