تحمل این همه آلودگی را داریم؟

احسان دست نشان - انسان وقتی اول بار، زمین را با کمک حیوانات شخم زد، انرژی و نیرویی غیر از توان خود را به کار گرفت. اما وقتی سوخت هایی مثل ذغال سنگ و نفت در دیگ بخار به بند کشیده شد، تنوره کشیدن این دیوِ بندی امروز بلای آب، هوا و جان ما شد و انچنان گرفتارمان ساخت که دیگر امروز سلول خورشیدی و توربین بادی یا آب گرم کن خورشیدی یک فانتزی ذهنی نیست، راهی است برای رهایی از دود چراغ جادوی عصر صنعت! دانشکده علوم و فناوری های نوین، پیشرو تحقیقات علمی و عملی در این زمینه است و دکتر بهنام مستاجران، عضو هیات علمی آن.

احسان دست نشان - انسان وقتی اول بار، زمین را با کمک حیوانات شخم زد، انرژی و نیرویی غیر از توان خود را به کار گرفت.اما وقتی سوخت هایی مثل ذغال سنگ و نفت در دیگ بخار به بند کشیده شد، تنوره کشیدن این دیوِ بندی امروز بلای آب، هوا و جان ما شد و انچنان گرفتارمان ساخت که دیگر امروز سلول خورشیدی و توربین بادی یا آب گرم کن خورشیدی یک فانتزی ذهنی نیست، راهی است برای رهایی از دود چراغ جادوی عصر صنعت! دانشکده علوم و فناوری های نوین، پیشرو تحقیقات علمی و عملی در این زمینه است و دکتر بهنام مستاجران، عضو هیات علمی آن. وی در گفت وگویی که با ما داشت به تشریح دستاوردها و چشم اندازهای استفاده از انرژی های نوین در ایران و جهان پرداخت.

آقای دکتر مستاجران! میزان استفاده از انرژی های نوین و تجدیدپذیر را در استان اصفهان چگونه ارزیابی می کنید؟

سوخت های فسیلی بزرگترین منبع تولید انرژی در کشور ما هستند ولی با توجه به نقش شان در افزایش آلودگی هوا و تخریب محیط زیست، در عمل بیشتر از سودشان به ما ضرر می زنند و ما ناگزیر هستیم تا به سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی حرکت کنیم.

هر یک یا دو هفته در گوشه ای از کشور، کنفرانس های علمی برای بررسی آخرین نتایج تحقیقات در حوزه انرژی های تجدیدپذیر برگزار می شود. اما نظر شخصی من این است که علیرغم پیشرفت های قابل توجه در حوزه تئوریک، به صورت عملی قدم قابل توجهی در این زمینه برداشته نشده است، هرچند اقداماتی به صورت پراکنده انجام شده است. مانند استفاده از آب گرم کن های خورشیدی در سرویس های بهداشتی عمومی یا استفاده از سلول های الکتریکی درفضای سبز شهری و معابر، در مناطقی از کشور هم تعدادی توربین بادی نصب شده است.این چند مگاوات در مقابل هزار گیگاوات تولید نیروگاه شهید منتظری عملا صفر است.

علت پایین بودن استقبال از انرژی های تجدیدپذیر در کجاست؟ آیا صرفه اقتصادی ندارد؟

عامل اقتصادی تاثیر دارد اما معتقدم بیشتر از آن عادت جامعه است که حاضر نیست استفاده از سوخت های فسیلی را کنار بگذارد و دانش و بینش جامعه نسبت به ضرورت اجتناب ناپذیر جابجایی الگوی منابع تولید انرژی، رشد نکرده است.

دانش فنی تولید محصولات بر پایه منبع تجدیدپذیر در چه سطحی قرار دارد؟

در مورد سلول های خورشیدی و فوتو ولتایی پیشرفت های علمی و عملی زیادی صورت گرفته و دانش فنی تولید آن در کشور وجود دارد. در کنار آن می توان به تولید آب گرم کن های تحت خلاء در استان اصفهان هم اشاره کرد. به عنوان مثال یک مزرعه خورشیدی ۲۰ کیلوواتی در دانشگاه اصفهان ساخته شده است. اما شرکت های تولیدی از کمبود حمایت های دولتی گله مند هستند. از سوی دیگر مثلا با وجود حداقل یک میلیون واحد مسکونی در استان که می توانند از آب گرم کن خورشیدی استفاده کنند می بینیم که استقبال از آن پایین است. این در حالی است که بازگشت سرمایه در آن بدون یارانه دولتی هم ظرف مدت محدودی امکان پذیر است.

مزیت نسبی استان اصفهان در استفاده از منابع نوین انرژی در کجاست؟

اصفهان با دارا حداقل ۲۸۰ روز آفتابی در سال، بیشترین ظرفیت را در استفاده از انرژی خورشیدی به صورت فوتوولتایی و انرژی حرارتی مستقیم دارد. البته در نقاطی از استان هم ظرفیت بهره گیری از انرژی بادی به صورت محدود وجود دارد.

آیا ظرفیت تولید نسبت قابل توجهی از حجم انرژی مصرفی استان، با استفاده از منابع تجدیدپذیر وجود دارد؟

قطعا در صورت اراده و عزم ملی برای رسیدن به آن، قابل حصول است. حداقل در مورد آب گرم کن های خورشیدی برای مصارف خانگی و عمومی یا تامین روشنایی در سطح گسترده ای با توجه به امکانات و دانش فنی موجود، این مساله قابل وصول است.

در بعد صنعتی برای مثال، نیروگاه شهید منتظری برای رساندن دمای آب از ۲۰ درجه به ۱۰۰ درجه سانتیگراد از گازوئیل استفاده می کند که با تولید صنعتی آب گرم کن ها در مقیاس بزرگ، می توان سهم بالایی از مصرف سوخت را حذف کرد. نمونه های صنعتی آن مثل کالکتورهای سهموی خورشیدی که روغن موجود در مخازن را داغ می کنند، موجود است. این روغن داغ را می توان برای گرم کردن آب استفاده کرد.

دیگر صنایع موجود در استان چطور می توانند از این منابع استفاده کنند؟ تحقیقات مشخصی تا به حال صورت گرفته است؟

صنایع فلزی مختلفی در اصفهان فعال هستند که می توانند به عنوان مثال از کوره های خورشیدی استفاده کنند. در همین دانشکده کوره خورشیدی کوچکی به قطر یک متر ساخته شده که چندین بار مورد آزمایش قرار گرفته و می تواند ورق گالوانیزه به قطر یک میلیمتر را سوراخ کند.

در صورت عزم جدی برای استفاده از چنین فناوری هایی می توان در یک برنامه تحقیقاتی ۵ ساله آن را در ابعاد بزرگ صنعتی تولید کرد.

در آمریکا و اروپا به دلیل کم بودن تابش مستقیم، کمتر به این سمت حرکت کرده اند اما در کشور ما تعداد روزهای آفتابی با تابش مستقیم نزدیک به ۳۰۰ روز است. با استفاده از انرژی خورشید ضمن تولید محصول صنعتی پاک همانقدر که بر استفاده از آن افزوده می شود از مصرف سوخت های فسیلی یا برق با منبع تجدیدناپذیر و عوارض ناگزیر آن مثل آلودگی و هدر رفت گرما، در حجم بالایی جلوگیری می شود.

مشکل حرکت نکردن ما به این سمت در کجاست؟ فکر می کنید هنوز آنقدر وضعیت محیط زیست و آب و هوای ما بحرانی نشده تا به طور جدی وارد عمل شویم؟

ظاهرا تا زمانی که از آلودگی خفه نشویم به فکر انرژی تجدیدپذیر و پاک نخواهیم افتاد، این مساله علاوه بر حمایت های مالی اولیه دولت از تحقیقات، یک عزم جدی و آگاهی را می طلبد و صنایع ما باید به این درک برسند که راهی جز حرکت به سمت منابع انرژی نوین نداریم، البته در بلندمدت هم بازده اقتصادی خوبی را شاهد خواهند بود.

چشم انداز آینده را چگونه می بینید؟

حرکت به سمت یک مسیر یک طرفه و اجباری است. شاید الان منابع سوخت های فسیلی را به وفور در اختیار داشته باشیم اما در چند دهه آینده چه؟ آیا تحمل این همه آلودگی را داریم یا مجبور به تخلیه شهرها خواهیم شد؟

بیست سال گذشته در اصفهان یا تهران که شخصا حضور داشتم، صحبتی از آلودگی هوا در این سطح نبود، بعضی روزها در سال بود که مناطقی از شهر آلوده اعلام می کردند اما حالا می بینیم که تعداد روزهای هوای پاک تا چه حد کاهش پیدا کرده، درهمه کلانشهرها هم همین نگرانی وجود دارد.

هر سرمایه گذار در این زمینه در آینده می تواند به مثابه یک سرمایه گذار زیرساختی و ستون فقرات اقتصادی کشور باشد. علومی مثل صنایع هایتک مزیت های بالایی دارند اما تا زیربنای توسعه که یکی از عوامل اصلی آن انرژی پایدار است تامین نشود، نمی تواند در وضع عمومی ما تاثیر بگذارد. کشور ما به واسطه منابع جغرافیایی، انسانی و دانش فنی بالا، ظرفیت تبدیل به قطب تولید انرژی تجدیدپذیر و پاک در منطقه و جهان را داراست.

در رابطه دانشگاه با صنعت یا انجام تحقیقات عملی چه موانعی وجود دارد؟

تامین بودجه تحقیقاتی اولین مشکل ماست که علیرغم تصویب اعتبار آن در بودجه اما تخصیص و تامین آن، همیشه بامشکل مواجه است. در سوی دیگر دانشگاه ها و موسسات علمی بیشتر از آنچه بر نتایج عملی متمرکز باشند برای امتیاز دهی به میزان مقالات منتشر شده در آی اس آی توجه دارند. کسی نمی پرسد شما چه قدمی در جهت کاهش آلودگی هوا یا تولید فلان دستگاه صنعتی برای کاهش مصرف انرژی برداشته اید. تحقیقات نظری یا ارایه مقالات در جای خود مفید است اما باید نتایج آن در عمل مشخص شود و مبنای امتیازدهی در هیات های علمی یا تخصیص اعتبارات قرار گیرد. از همه اینها مهمتر مشکل همراهی نکردن ما با تغییرات در خودمان است، باید به دانشجو یا دیگر اقشار جامعه یاد داد که انرژی را به صورت بهینه مصرف کنند و از هدر رفت آن جلوگیری کنند. باید به این درک برسیم که استفاده از منابع تجدیدپذیر در همه ابعاد چه مصارف شخصی و عمومی و چه سطح صنعتی به نفع حال و آینده ما و نسل های آینده خواهد بود.

درایران و دیگر نقاط دنیا پایه تحقیقات در مورد نسل جدید انرژی های تجدید پذیر بر چه مواردی متمرکز است؟

اولین و آسان ترین مورد، استفاده از انرژی باد و بعد از آن تولید برق به روش فوتوولتایی است، در مرحله بعدی انرژی حرارتی و بعد زمین گرمایی که در برخی کشورهای اروپایی به دلیل نوع اقلیم و جغرافیای آنها مورد تحقیق و استفاده است. در کشور ما و به طور مثال در همین دانشکده تحقیقات خوبی در زمینه ذخیره سازی انرژی و یا تولید آن از هیدروژن، صورت گرفته است. سازمان ملی هوا فضا هم ظاهرا در مورد پیل های سوختی پیشرفت های خوبی در سطح تولید پایلوت داشته است. ولی در مقایسه با نیازهای امروز و فردا باید این حرکت ها هر روز گسترش پیدا کنند. در این میان می توان به پروژه یخچال های جذبی اشاره کرد.در این روش منبع انرژی از برق، با صرف هزینه یک یا دو میلیون به سیستم خورشیدی تغییر پیدا می کند. پروژه های دیگر هم یکی استفاده از کالکتورهای سهموی خورشیدی در نیروگاه ها یا پتروشیمی هاست، یک مزرعه ده هزار متری از سلول های خورشیدی می تواند برق مورد نیاز برای خنک کردن یک برج تقطیر را فراهم کند.

دانشکده علوم و فناوری های نوین تا کنون در زمینه انرژی چه تعداد نیرو تربیت کرده است؟

از سال ۹۱ تا به حال این دانشکده از میان ۴۰ دانشجوی پذیرفته شده، ۲۷ فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد در حوزه انرژی تجدیدپذیر داشته است. درکل باید بگویم، در کشور و استان ما پیشرفت های فوق العاده علمی و نظری در مورد انرژی های نو و راه های بهره گیری از آن انجام شده، تعداد بالای مقالات منتشر شده و کنفرانس های علمی نشان دهنده این امر است و عملی کردن این دانش عزمی ملی می خواهد.