نوشتار قبل از این سلسله یادداشت‌ها را به معرفی معماری عهد حاکمیت پارت‌ها بر ایران زمین اختصاص داده و در آن به صورت اختصار برخی از ویژگی‌های بناهای آن دوره را ذکر کردم. در بین این ویژگی‌ها برخی دیگر کارایی خود را از دست داده و اثری از آن‌ها وجود ندارد اما موردی است که نه تنها طی سالیان سال گذشته از آن زمان تاکنون جایگاه خود را از دست نداده بلکه هرروز کامل‌تر شده، به‌نحوی که اکنون در بین اهالی معماری نماد اصلی بناهای عصر اشکانی محسوب می‌شود. این ویژگی خاص استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق گنبد با استفاده از مصالح بوم‌آورد است. به‌عبارت بهتر عصر حکومت اشکانیان بر ایران را باید دوران ظهور گنبد در معماری ایرانی دانست.

تعریف هندسی گنبد
اختراع گنبد در دوره اشکانیان بزرگ‌ترین تحول در معماری قبل از اسلام ایران محسوب می‌شود. گنبد که در زبان پهلوی عهد اشکانی « گومبت» خوانده می‌شد، سازه‌‌ای شبیه نیم‌کره‌ای توخالی است. در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید اما در زبان معماری، گنبد پوششی است که بر روی زمینه‌ای گرد برپا شود.گنبد را می‌توان به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به‌وجود می‌آید، تصور کرد. همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند دارای استحکام زیادی هستند و می‌توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. مهم‌ترین ویژگی گنبد ایرانی ساخت آن بر روی پلان چهارگوش یا مربع است که برای ایجاد این سازه و انطباق پلان دایره بر مربع از سیستم گوشوار یا شکنج استفاده می‌شده است.

بخش‌های مختلف گنبد
گنبد از سه قسمت تشکیل شده که عبارتند از:
1_ گنبدخانه یعنی زمینه گنبد که بخش نیم دایره‌ای بالای بنا می‌باشد.
۲_بشن یا هیکل یعنی قسمتی که روی زمین بوده و به صورت مکعب بالا می‌آید. این قسمت در دوران قبل از اسلام خاصه در عصر اشکانیان از هر چهارطرف باز بوده اما اکنون یک یا حداکثر دو طرف آن باز است. به عبارت بهتر بخش هیکل ساختمان دارای گنبد در دوران اشکانی و پس از آن تا آغاز آنچه معماری اسلامی ایرانی می‌دانیم به صورت چهارطاقی بوده است.
3_چپیره یا جمع‌شده این بخش در اصل قسمتی است که هیکل مربع یا مکعب شکل را به بخش گنبد نیم‌دایره‌ای متصل می‌کند.

از آنجا که در معماری ایرانی خاصه در دوران اشکانی ساخت دیوارهای ‌دایره‌ای‌شکل متداول نبود و قسمت انتهایی بشن به شکل، مربع و گاهی مستطیل ساخته می‌شد، با چپیره کردن آن را تبدیل به دایره کرده و سپس گنبد را بر روی آن سوار می‌کردند. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی بسیار مهم تلقی می‌شود زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می‌سازد.
البته در عهد اشکانیان هیکل بنا به شکل مربع ساخته می‌شد و پس از آن خاصه در دوران اسلامی شکل مستطیل هم مورد استفاده قرار گرفت. این امر بدان دلیل صورت می‌گرفت که به سادگی بتوان آن‌را تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و بالاخره دایره کرد.

تقسیم‌بندی چپیره
چپیره در گنبد خود به دو بخش یعنی گوشه‌سازی یا گوشه‌بندی و شکنج یا چین و چروک تقسیم می‌شود.
گوشه‌سازی یا گوشه‌بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهارگوشه بشن به هشت‌گوشه و به ترتیب 16 و 32 و 64 گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به 6 و 12 گوشه و سرانجام بیضی است. در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه‌های اضلاعش طوری باشد که به‌راحتی قابل‌تبدیل به شش گوشه شود، مثلاً نسبت 4 و 3/4قابل‌تقسیم است. البته با استفاده از کاربندی انواع زمینه‌های مرسوم در معماری ایرانی را می‌توان به نحو مطلوب به دایره تبدیل کرد که موضوع این سلسله نوشتار نیست.

نخستین گنبدها
متاسفانه از معماری اوایل دوران اشکانی که در واقع بازگوکننده مراحل تکمیل گنبد است نه در داخل خراسان بزرگ و نه ایران کنونی نمونه‌ای بر جای نمانده است. در خارج از محدوده ایران کنونی اما تا چندی پیش دو نمونه از این نوع بناها موجود است.
یکی از این دو نمونه در الحضر یا هترا واقع در استان نینوای عراق بود که سال گذشته توسط داعش نابود شد و نمونه دوم هم در کاخ آشور بازهم در عراق است که هنوز سالم است، هرچند که خود این نمونه بر اثر گذشت زمان بسیار دستخوش حوادث شده و نمی‌توان آن را کامل دانست. اما از گنبدهای عهد اشکانی البته اواخر این دوران در خراسان یک نمونه کامل باقی است. این نمونه در بازه هور قرار دارد که گوشه‌‌سازی‌های گنبد آن با چوب و خود گنبد با سنگ لاشه ساخته شده‌اند. در نوشتار بعدی این اثر زیبای باقی مانده از اشکانیان در سرزمین خراسان را بهتر معرفی می‌کنم.

*کارشناس‌ارشد ایرانشناسی و خراسان‌پژوه