رضا سلیمان نوری
کارشناس ارشد ایران شناسی و خراسان پژوه

بی شک یکی از معروف ترین و در عین حال منفورترین افراد سیاسی عهد قاجار، میرزا آقاخان نوری دومین صدراعظم ناصرالدین شاه و جانشین میرزا تقی خان امیرکبیر است. فردی که نه تنها از دید تاریخ‌نویسان سال‌های پس از مشروطه که حتی از نظر هم عصران خود چه حامیان دولت قاجار و چه مخالفان آن و حتی تاریخ‌نویسان معاصر در ردیف بدترین و خائن‌ترین شخصیت‌های سیاسی دوران 150 ساله حکومت قاجار در ایران قرار دارد. اغلب تاریخ‌نویسان او را مزدور انگلستان و همراه با مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه، عوامل اصلی صدور دستور قتل نخست‌وزیر نیک‌اندیش عهد ناصری می‌دانند. اقدامات نادرست این فرد به حدی در ذهن و اندیشه تاریخ‌نویسان اثر گذاشته که این نگاه بد را به سایر اعضای خانواده وی نیز تعمیم داده‌ و آنان را نیز با همین چوب زده‌اند. مهم ترین قربانی این نگاه برادر کوچکتر میرزا آقاخان نوری، یعنی میرزا فضل الله خان نوری ملقب به وزیر نظام، است که در دوران کوتاه در اختیار داشتن پست متولی‌گری آستان قدس رضوی، منشاء خدمات بسیاری چه در مجموعه حرم مطهر رضوی و چه در سطح شهر مشهد شد.

از منشی‌گری تا متولی‌گری

میرزا فضل‌الله سال 1209 هجری قمری، چند سال پس از برادر ارشد خود میرزا آقاخان در منزل میرزا اسدالله نوری لشکر نویس‌باشی به دنیا آمد. منشی‌گری میرزا علی‌اصغر خان صدراعظم و مستوفی‌گری خزانه نخستین شغل‌های دولتی او محسوب می شوند. فعالیت در این مشاغل باعث شد تا میرزا فضل‌الله پس از اسماعیل‌خان امین‌الملک شخص اول خزانه و وزارت دارایی به شمار رود و با فراهم کردن ثروت زیادی برای خود به اصطلاح بار خویش را ببندد. لقب وزیر نظام و وزارت نظام آذربایجان و سپس وزارت حمزه‌ میرزا حشمت‌الدوله والی آذربایجان سهم او از رسیدن برادرش،میرزا آقاخان در سال 1268 قمری به صدارت عظمای ایران زمین بود.صدارتی که با سعی و کوشش انگلیس‌ و توطئه مهدعلیا و میرزا آقاخان و پس از عزل و قتل امیرکبیر به دست آمد.

او در این سمت باقی بود تا اینکه سال 1270 با احضار حشمت‌الدوله به تهران و عزل وی،راهی تهران شد. این پایتخت نشینی دیری نپائید و در رمضان همین سال به تولیت آستان قدس رضوی و وزارت فریدون میرزا فرمانفرما والی خراسان برگزیده شد، سمتی که تا ذی‌القعده سال 1271 قمری آن را در اختیار داشت و همین دوران کوتاه کافی بود تا وی نام خود را در ردیف واقفان و سازندگان بناهای آستان قدس رضوی ثبت کرده و به نیکان روزگار بپیوندد.

خدمات ارائه شده در مشهد

میرزا فضل‌الله خان وزیر نظام در آغازین روزهای دوره کوتاه تولیت خود بر آستان قدس با انتخاب یک منشی ماهر به نام میرزا خانلرخان که بر اوضاع و روابط داخلی گروه‌ها ودسته‌های مختلف افراد فعال در مجموعه آستان قدس و همچنین روابط گوناگون مردم شهر آگاه بود به بررسی اوضاع پرداخت و سپس به طور همزمان تعمیرات و اصلاحات در حرم رضوی و شهر مشهد را شروع کرد. هرچند که عزل وی از این سمت باعث شد بسیاری از اقداماتش ناتمام رها شود اما همان معدود کارهای به پایان رسیده باقیات صالحاتی برای او شد که بی‌شک خط بطلانی بر بسیاری از کرده‌های نادرست وی خواهد کشید.

تصحیح وضعیت صحن‌های عتیق و جدید یا همان آزادی و انقلاب کنونی که به گواه تاریخ‌نویسان وقت آستان قدس بسیاری از مشکلات موجود در این فضاها را رفع کرد و ایجاد روشنایی دایمی در غرفه‌های این دو صحن، گلدسته‌های حرم رضوی و مسجد گوهرشاد برترین اقدامات اصلاحی وزیر نظام در مجموعه آستان قدس، محسوب می‌شوند. البته اصلاحاتی چون تزیین و تذهیب زیر بقعه مبارکه و دارالحفاظ،دارالسیاده، توحیدخانه و سایر غرفه‌های حرم مطهر، تعمیر و تذهیب چهار ایوان صحن جدید و سقاخانه، تعمیر کتابخانه و مرمت کتب آن و ایجاد ساختمان دارالتولیه بر روی حوض انبار صحن عتیق نیز از دیگر خدمات وزیر نظام اصلاحگر در دوران تصدی تولیت آستان قدس رضوی بود. وی همچنین در این دوره که کمی بیش از یک سال به طول انجامید توانست شرایط تغییراتی چون جاری شدن آب سناباد به آشپزخانه حرم جهت شستشوی فرش ها و وسایل روضه منوره، تعویض درب نقره دارالسعاده و درب پایین پای مبارک، تزیین در مرصع ضریح مقدس و کشیدن میل و قلاب در مناره‌های مسجد گوهرشاد را نیز ایجاد کند.

نحوه تامین بودجه اقدامات اصلاحی

وزیر نظام نوری بخشی از بودجه لازم برای این اقدامات اصلاحی را از درآمدهای آستان قدس و بخشی دیگر را از اموال شخصی خود تامین می کرد و در این راه برخی از دارایی‌های خود در مشهد را نیز وقف کرد. او از شهر نیز غافل نبود و با انجام اموری چون ساخت کاروانسرای حسینیه، بازار بزازان، بازار کفش‌دوزان، تیمچه حکاکان، سنگ فرش کردن بالا‌خیابان و پایین‌خیابان، ساخت بازار فیروزه‌تراشان در طرف قبله صحن جدید، بازسازی بازار عباسقلی خان که مخروبه شده بود، ردیف‌بندی مغازه‌های سطح شهر، تعمیر مسجد محراب خان در محله نوغان و عفو بعضی از مالیات‌ها شرایط عمومی زندگی در مشهد را بهبود بخشید.

وزیر نظام پس از برکناری از سمت تولیت آستان قدس، مدتی را خانه‌نشین بود.این برکناری با دخالت مستقیم برادر صدراعظمش میرزا آقاخان نوری صورت گرفت که رشد محبوبیت وی را برای خود خطری بزرگ تلقی می‌کرد. او پس از مدتی به عنوان پیشکار اردشیر میرزا حاکم آذربایجان راهی آن خطه شد اما این دوره سه سال بیشتر طول نکشید و پس از آن میرزا فضل‌الله خان نوری برای همیشه از مشاغل رسمی کنار گذاشته شد. وزیر نظام سرانجام در ربیع الثانی 1289 قمری در تهران درگذشت اما جسدش به پاس اقدامات اصلاحی‌اش در حرم رضوی به مشهد منتقل و در رواق پشت سر حضرت دفن شد.