رضا سلیمان نوری*

واقعه غم‌بار حمله نیروهای پهلوی اول به مسجد گوهرشاد از مواردی است که تمام مورخان معاصر از آن یاد کرده اند، اما همگی خواسته یا ناخواسته دچار اشتباهی فاحش در نقل واقعیت این قیام شده‌اند و آن تغییر رهبری قیام از آیت‌الله سیدحسین طباطبایی قمی به شیخ محمدتقی بهلول است. البته برخی عدم‌حضور فیزیکی این مرجع بزرگ عالم تشییع در مشهد همزمان با قیام گوهرشاد را عامل این موضوع می دانند. امری که محل اشکال است زیرا حاج آقا حسین قمی تنها چند روز قبل از واقعه گوهرشاد و برای دیدار با شاه به‌منظور جلوگیری از درگیری بین مردم و نیروهای دولتی راهی تهران شد و تجمع اولیه مردم و علما نیز در اعتراض به حصر خانگی ایشان رخ داد. اما حاج آقا حسین قمی که بود که برخورد تند پهلوی اول با او شرایط وقوع قیام گوهرشاد را به‌وجود آورد.

از تولد تا مشهد

آیت‌الله‌العظمی حاج آقاحسین طباطبائی قمی، ۲۸ رجب ۱۲۸۲ قمری در قم به‌دنیا آمد. او که نسبش با ۲۸ واسطه به امام حسن مجتبی می‌رسید، درس‌های مقدماتی همچون صرف و نحو و منطق را در مدارس علمیه قم پشت سرگذاشت و سپس در ابتدای دوران بلوغ برای آموختن بیشتر راهی تهران شد. در ۲۲ سالگی به حج رفت و در مسیر برگشت راهی نجف شد. سپس به سامرا رفت و در مجلس درس آیت‌الله میرزاحسن شیرازی (میرزای بزرگ) شرکت کرد. پس از دو سال اقامت در این شهر به تهران بازگشت. ۵ سال در تهران بود تا از اساتید بزرگی چون آقاعلی مدرس، میرزاابوالحسن جلوه، میرزامحمدحسن آشتیانی، میرزامحمود قمی، شیخ‌علی نوری و علی‌اکبر حکمی یزدی کسب فیض کند. پس از آن بار دیگر راهی حوزه علمیه نجف شد. در نجف از محضر علمای بزرگ آنجا، بهره برد. سال ۱۳۲۱ قمری به سامرا رفت و به‌طور جدی در درس میرزا محمدتقی شیرازی، حاضر شد. استادش عنایت خاصی به او داشت و مقلدان خود را در مسائل احتیاطی به ایشان ارجاع می‌داد. پس از مدتی و درپی درخواست مردم مشهد از محضر میرزای شیرازی برای فرستادن مجتهدی دانا به مشهد، ایشان اقامت در آن ارض اقدس را به حاج آقاحسین پیشنهاد کرد و بدین‌گونه سید قمی سال ۱۳۳۱ قمری، بعد از ۱۰ سال سکونت در سامرا، رهسپار مشهد مقدس شد.

زعامت حوزه علمیه خراسان

آیت‌الله حاج آقا حسین در مشهد، با برپایی نماز جماعت، ارتباط خود را با مردم برقرار کرد و به نشر احکام دین و پاسخ گویی به سؤالات مردم و رسیدگی به وضعیت محرومان پرداخت و سرپرستی حوزه علمیه را برعهده گرفت. او گر چه پاسخ‌گوی سئوالات شرعی مردم بود ولی از قبول مسئولیت مرجعیت و انتشار رساله عملیه، پرهیز می کرد تا اینکه با اصرار مردم و مراجعه فراوان متدینین، رساله احکام فارسی ایشان در سال ۱۳۵۱ به‌نام «مجمع‌المسائل» به چاپ رسید و مرجعیت او از همان موقع شروع شد.

مرجعیت عام جهان تشیع

حاج آقا حسین قمی پس از تبعید،کربلا را که حوزه علمیه آن با رحلت آیت‌الله میرزامحمدتقی شیرازی رو به ضعف نهاده بود، محل اقامت خود قرار داد و خون جدیدی در پیکر آن تزریق کرد. به‌دنبال این تلاش و فعالیت بی‌وقفه، وضع حوزه تغییر یافت و جلسات درس و بحث مجددا رونق گرفت. ایشان هم در کنار اداره حوزه و تدریس طلاب علوم دینی، زعامت و رسالت عظیم مرجعیت را به‌عهده گرفتند. اقامت حاج آقا حسین در کربلا ۱۱ سال به طول کشید تا اینکه آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی درگذشت و علما و مجتهدان نجف تنها ایشان را لایق مرجعیت عامه جهان تشیع و سرپرستی حوزه نجف اشرف ‎دانستند و با اصرار فراوان خواستار حضور حاج آقا حسین در نجف اشرف و پذیرفتن این مسئولیت شدند. البته این امر نه تنها ایشان را خرسند نساخت بلکه بر ناراحتی‌های وی افزود،‌ تا آن حد که این مسئولیت را خطری برای دین و تقوای خود ‌دید لذا از خدا خواست که اگر مردن برای دین و آخرتش بهتر است، مرگ او را برساند. بدین‌گونه بود که ایشان تنها سه ماه بعد از رحلت آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی زیست و در سال ۱۳۶۶ قمری به رحمت ایزدی پیوست.

*کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه

سیدحسین قمی پرچم‌دار اصلی قیام گوهرشاد