«استراتوس» اولین صادرکننده خدمات فنی و مهندسی ایران
سید محمد صدرهاشمی‌نژاد متولد سال ۱۳۲۹ در کرمان است. او که پس از فارغ‌‌التحصیلی در رشته مهندسی عمران از دانشکده فنی تبریز ، سال‌های سختی را برای رسیدن به اهداف و آرمان هایش پشت سر گذارده ، «پشتکار» را عامل اصلی موفقیت در زندگی می داند. می گوید:
«فراموش نمی‌کنم روز‌هایی را که در چند شرکت کارآموزی کردم تا سرانجام استخدام شدم و اولین حقوقم 3 هزار تومان بود. یا روزی که به زنجان رفتم، با دوستم شریک شدم و با یک پروژه پل‌سازی کار پیمانکاری را شروع کردم».
وی هم اکنون به عنوان مدیر عامل هلدینگ استراتوس، از کار آفرینان موفق و مدیران صاحب نامی است که تاکنون شصت شرکت را تاسیس و راه اندازی کرده است. امروز هلدینگ استراتوس یک مجموعه معتبر بین‌المللی است و از جمله افتخاراتش، اولین بودن در صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران.
مهندس صدر هاشمی نژاد تاکنون فقط در کشورمان برای بیش از 10 هزار نفر در فعالیت های عمرانی ، ساختمانی ، تولیدی و اقتصادی ایجاد اشتغال کرده است.
گفت و گوی ما را با او در مورد فعالیت‌های شرکت بین المللی پیمانکاری استراتوس در کشور عراق می خوانید، که در بعد‌ از ظهر یک روز زمستانی در دفتر ایشان انجام شد.


آقای مهندس ، لطفا هلدینگ تحت مدیریت خود را معرفی کنید و از پروژه های انجام شده بگویید:
هلدینگ استراتوس فعالیت‌های مختلف اقتصادی را در بر می‌گیرد که از جمله آن شرکت قدیمی بین‌المللی پیمانکاری استراتوس است. این شرکت اولین صادرکننده خدمات فنی - مهندسی جمهوری اسلامی ایران است که ۲۱ سال پیش اولین پروژه را در خارج از کشور انجام داد و تا امروز توسعه زیادی پیدا کرده است. این شرکت دارای رتبه یک طراحی و ساخت در بخش‌های راهسازی، راه آهن ، تونل ، پل ، ساختمان ، سدسازی، پروژه های آبی و سایر پروژه های عمرانی است.
شرکت بین المللی خانه سازی ایرانیان ، دیگر شرکت پیمانکاری عضو گروه استراتوس است که خانه‌سازی در ونزوئلا از فعالیت‌های این شرکت بین‌المللی است و هم اکنون شهر جدید اوهدا در کشور ونزوئلا شامل ۱۲،۰۰۰ واحد مسکونی به همراه کلیه زیرساخت ها و واحدهای خدماتی آن را در دست ساخت و اجرا دارد.
حوزه دیگر فعالیت ما انبوه‌سازی مسکن است که از جمله آن می توان به شرکت سرمایه‌گذاری ساختمان ایران، شرکت نوسازی و ساختمان تهران و ... اشاره کرد.
گروه دیگری از شرکت‌های ما در حوزه مالی فعال هستند، مثل بانک اقتصاد نوین و شرکت‌های زیرمجموعه این بانک مانند لیزینگ، صرافی، تامین سرمایه و بیمه.
شرکت‌های دیگری نیز ذیل مدیریت هلدینگ ما در حوزه‌های بازرگانی فعال هستند.
از جمله پروژه‌های اجرا شده ما در ایران اتوبان قم - کاشان است که به لحاظ کیفی بسیار بالاست. این پروژه ۲۵ سال پیش انجام شد.
البته باید گفت فنی ترین پروژه ما که جزو شناسنامه کاری مان محسوب می شود، پل معروف روی دریاچه سد کارون ۳ به طول ۵۶۴ متر و قوس دهانه ۳۶۴ متر است و جالب آنکه از دهانه پل تا کف دریاچه ۲۸۰ متر است.
ساخت سد آزاد نیز که یکی از سدهای مخزنی کشور است و همچنین سد تالوار از دیگر طرح های به اجرا درآمده توسط این شرکت است. اخیراً ساخت نیروگاه سد آزاد نیز توسط کنسرسیومی ایرانی - خارجی با مشارکت شرکت بین المللی پیمانکاری استراتوس آغاز شده است .
بخشی از راه‌‌آهن اصفهان ـ شیراز هم توسط شرکت ما احداث شده ، همچنین راه‌آهن قزوین- رشت در دست احداث است.
در ساخت شهرک واوان نیز مشارکت داشته ایم و بطور مشخص ۲۰ برج ۱۴ طبقه که در ۱۹۰ روز اسکلت و سفت‌کاری آن انجام شده و تاکنون در ۱۰ بلوک آن ساکن شده اند توسط شرکت بین المللی پیمانکاری استراتوس طراحی و اجرا شده است .
از فعالیت های شرکت در کشور عراق بگویید. چطور شد که عراق را انتخاب کردید؟
همانطور که می دانید شرکت بین‌المللی استراتوس ۳۹ سال قدمت دارد و حدود ۲ سال است که فعالیتمان را در کشور عراق شروع کرده ایم. البته سال اول به شناسایی، مذاکره و بازاریابی در این کشور گذشت. خود من در سفری که به عراق داشتم، به ارزیابی بسیار مثبتی رسیدم و از همان موقع تیم اجرایی را در آنجا مستقر کردم.
خوشبختانه این ارزیابی درست بود. عراق بازار بالقوه بسیار خوبی دارد و باید بگویم بازار سالمی است. عراق برای محصولات و خدمات صادراتی کشورمان بویژه صادرات خدمات فنی و مهندسی بازار بسیار مناسبی است. ما در همین دوره یک ساله، سه پروژه در زمینه‌های برج‌سازی، انبوه‌سازی و راه و تونل‌سازی در این کشور در دست اجرا داریم. در واقع سه پروژه با سه عملکرد متفاوت که نشان دهنده اهمیت بازار عراق برای ماست. امیدواریم فعالیت‌های ما در عراق با سرعت بیشتری نسبت به گذشته توسعه یابد. ناگفته نماند که پروژه‌های متعدد دیگری را هم در مرحله بحث و مذاکره داریم.
آیا می توانید این پروژه ها را نام ببرید؟
در حال حاضر پروژه ساخت شهرک مسکونی بصره را در دست اجرا داریم که شامل ۵۰۰ ویلای دوبلکس ۲ طبقه به همراه کلیه زیرساخت ها و خدمات عمومی شهری است.
در کربلا هم در حال ساخت تعدادی برج مسکونی (هتل آپارتمان) برای آستان مقدس امام حسین (ع) هستیم.
سومین پروژه در دست اجرای ما پروژه تونل هیبت سلطان کردستان عراق است که یکی از بزرگترین و مهمترین پروژه های آن منطقه محسوب می شود.این پروژه‌ تونلی، اتوبان اربیل و سلیمانیه را به هم وصل می‌کند. این پروژه شامل ۲ تونل ۲ قلو هر یک به طول ۵/۲ کیلومتر و در مجموع ۵ کیلومتر است.
ارزآوری پروژه‌ها در عراق تاکنون چه میزان بوده است ؟..
سوال جالبی است. پس از روی کار آمدن دولت یازدهم بخش نامه ای صادر شد مبنی بر اینکه جایزه صادرات به کسانی تعلق می‌گیرد که ارز خود را از طریق سیستم صرافی و بانک و یا واردات در مقابل صادرات به ایران آورده باشند.pic۱
به نظر ما دولت ابتدا می‌بایست کانال‌های درست و مطمئن و سودمند را بر سر راه فعالان اقتصادی بگذارد و سپس انتظار داشته باشد که همه از آن مبادی پیروی کنند. در غیر این صورت به اعتقاد ما این موضوع باعث ایجاد رانت، ابهام یا موارد غیرشفاف خواهد شد. سوال ما این است: کدام صرافی و بانک می‌توانسته ارز وارد کند؟ آیا شرکت‌هایی مثل ما که صادرات خدمات فنی - مهندسی دارند شامل این جایزه می‌شوند؟
انتظار داریم دولت از توسعه صادرات خدمات فنی -مهندسی حمایت کند. از نظر ما فلسفه جایزه صادرات، حمایت از صادرات خدمات فنی - مهندسی است که البته متاسفانه خوب توسعه نیافته است. ما انتظار رشد بیشتری نسبت به سه دهه قبل از خود داریم، در صورتی که برخلاف شرکت‌های ترکیه این اتفاق برای شرکت های ایرانی رخ نداده است. با اینکه ترکیه زودتر از ما شروع نکرده ولی حدوداً به ۱۰ برابر حجم فعالیت ما رسیده‌‌است. متاسفانه در کشور ما احکام بعضا غیرکارشناسی و مقطعی صادر می‌شده است. از طرفی با اینکه شرکت ما صف شکن بود، شرکت‌های دولتی وارد صادرات خدمات فنی - مهندسی شدند و از حمایت از شرکت‌های خصوصی خبری نبود!
دولت دهم، پرداخت جایزه صادراتی را منتفی کرده بود و دولت جدید خوشبختانه آن را مجددا برقرار کرده است، اما شرط و شروطی گذاشته که از نظر ما منطقی نیست. دولت می‌گوید ارز حاصل از صادرات را یا به صورت کالا باید وارد کرده باشید یا از صرافی یا از بانک‌ها.
در حالی که به نظر من جایزه باید به کسانی تعلق بگیرد که خدمات فنی - مهندسی را از ۴ میلیارد دلار به چهل میلیارد دلار برسانند.
با توجه به نکاتی که اشاره کردید، ارزآوری شما از محل صدور خدمات فنی- مهندسی به کشور عراق چقدر بوده است؟
ببنید، ما تمام پرسنل مورد نیاز برای کار در خارج از کشور را خودمان می‌بریم. پروژه هایی که در کشورهای پاکستان ، یمن، ونزوئلا، جیبوتی افریقا و عراق داشتیم، حقوق پرسنل را به صورت نقدی به آنها پرداخت کردیم. حالا چه فرقی دارد که دستمزدش را بصورت نقدی یا به شکل کالا، به ریال یا به دلار وارد ایران کند؟pic۲
ما در شرایط نوسانات و بی‌ثباتی ارز، حتی مواقعی نمی‌دانستیم متخلف هستیم یا نه. در کشورهایی مثل جیبوتی که کار می کردیم و مصالح می‌فرستادیم، بابت آن دلار می گرفتیم. خب، چطور باید ثابت کنیم ارز حاصل از فروش سنگ به یمن بوده است، در شرایطی که آنجا نه صراف قانونی داریم نه بانک قانونی؟
در شرایط سخت تحریم، بانک توسعه صادرات هفت سال است نمی‌تواند ارز حاصل از صادراتش را به ایران وارد کند. در این حالت چطور می‌توانم خود را اثبات کنم و جایزه‌ام را بگیرم؟ به نظر من این صادرکننده است که باید تصمیم بگیرد ارز حاصل از صادراتش را به صورت کالا یا ارز به ایران وارد کند و نباید ربطی به جایزه صادرات داشته باشد.
بیش از ۹۰ درصد مصالح پروژه های ما در عراق از ایران تأمین می شود که کمک شایان توجهی به صنایع داخلی و اشتغال ملی و صادرات غیر نفتی محسوب می‌شود ! جایزه صادرات برای این است که به رشد چند برابری و توسعه هر چه بیشتر صادرات برسیم، در شرایطی که چینی‌ها ، ترک‌ها و دیگر کشورها رقابت شدیدی با هم دارند. به طور مثال، ترک‌ها برای پروژه کمربندی سلیمانیه ۲۰ درصد تخفیف داده‌اند که هرچه محاسبه کردیم، دیدیم با این قیمت کار نه تنها سود ندارد بلکه ضرر هم می دهد.اما لابد دولت ترکیه اقداماتی انجام می‌دهد که پیمانکاران ترک ضرر نمی‌کنند.
به هر حال ارز تمام پروژه‌های ما به کشور وارد شده است. شما بعنوان یک پیمانکار باید ببینی ارزت را کجا ببری و کدام کالا را بخری تا قیمت تمام شده‌‌ات پایین بیاید. این یک اصل است. دولت نباید این موضوع را اجبار کند بلکه باید تشویق کند و حتی مشاوره و آموزش دهد که پیمانکار چطور موفق شود.
چه میزان اشتغال زایی در مجموع شرکت هایی که تاسیس کرده اید ایجاد شده است؟
در گروه ما فقط در ایران بالای ۱۰هزار نفر مشغول به کار هستند. این تعداد، در مجموع شرکت‌ها در استراتوس بین‌‌المللی، بانک و ... است. گمان نمی‌کنم در ایران هیچ شرکت خصوصی این تعداد کارآفرینی انجام داده باشد.pic۳
الان در عراق حدود یکهزار نفر و در ونزوئلا در حدود ۲هزار نفر در کارگاه‌های ما مشغول به کار هستند.
مهم ترین مشکلات شرکت شما در عراق چیست؟ پیشنهاد شما چیست؟
مهم ترین مشکل، ورود شرکت‌های دولتی و شرکت‌های وابسته به نهادها که دانش فنی مناسبی ندارند به بازار خدمات فنی و مهندسی عراق است ، که متاسفانه در کار خلل ایجاد می کند. با ورود این شرکتها به علت پایین بودن دانش فنی ‌آنها ، پروژه ها معمولا به مشکل بر‌می خورد و این مسئله به اعتبار ایران لطمه زده است. اگر مداخله و حضور شرکت‌های دولتی که بعضا دانش فنی مناسبی ندارند را نمی‌داشتیم، امروز شرایط ما در عراق خیلی بهتر بود. مشکل اساسی دیگر ما تهیه ضمانتنامه های مورد نیاز هر پروژه است که بانکهای عراقی بعلت مسائل ناشی از تحریم در اکثر موارد کانتر گارانتی بانکهای ایرانی را قبول نمی کنند و اگر هم در موارد خاص قبول کنند سپرده و نرخ کارمزد بسیار بالایی درخواست می کنند که با سود ناچیز پیمانکاری و شرایط رقابتی بازار همخوانی ندارد !!
به نظر شما در چه صورتی شرکت های ایرانی توان بالاتری در رقابت با سایر کشور ها خواهند داشت؟
موارد متعددی است که مهمترین آن همین جایزه صادرات است. وقتی دولت به یک شرکت سه یا چهار یا پنج درصد و یا بیشتر به عنوان تشویق کمک کند، به همان نسبت آن شرکت می‌تواند در اعلام قیمت تخفیف قائل شده و با قیمت مناسب مناقصه را برنده شود. در دولت اصلاحات در سقف ۸ درصد مبلغ قرارداد به صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی جایزه تعلق می گرفت که این سیاست باعث رونق صادرات خدمات فنی و مهندسی در آن دوره گردید . پیشنهاد دیگر ما این است که بانک توسعه صادرات ایران بعنوان تنها بانک تخصصی پشتیبان صادرات غیرنفتی کشور با انعقاد قراردادهای خاص با بانک های کارگزار عراقی ، شرایط و نرخ کارمزد آنها برای صدور ضمانتنامه های مورد نیاز صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی را تسهیل ، تعدیل و رقابتی نماید.
از چه طریق می‌توان در مناقصات کشور عراق برنده شد؟
اول باید مشکلات برطرف شود. یکی از مشکلاتی که دولت باید برای آن فکری بکند، ضمانت‌نامه‌هاست. در گذشته بانک‌ها با هم مناسباتی داشتند که این مسئله را برطرف می‌کردند. اما از وقتی تحریم‌ها به وجود آمد، بانک‌های دیگر کشورها با ایران کار نمی‌کنند. به همین علت کار برای شرکت‌های ایرانی سخت شده است. ما یک بانک در کشور عراق تاسیس کردیم که متعلق به اقتصاد نوین است که ضمانت‌نامه‌هایی را در حد توان صادر کرده ولی این محدود است. دولت باید نگاه ویژه‌ای به این موضوع داشته باشد یا بانک‌هایی را پیدا کند که برای ما ضمانت‌نامه صادر کنند تا شرکتی در عراق سرگردان نباشد. متأسفانه بانکهای عراقی از شرایط تحریم سوء استفاده می کنند و رقم های سنگین و غیرمتعارفی از پیمانکاران ایرانی بابت کارمزد صدور ضمانتنامه های مختلف دریافت می کنند!!
البته باید بگویم شرکت‌هایی که با بنیه ضعیف وارد کشورهای دیگر می‌شوند رشد نمی‌کنند، چرا که در سطح بین‌المللی معتبر نیستند. شرکتی که توان مالی بالا و نقدینگی مناسب دارد باید وارد بازار خارج از کشور شود.pic۴
به عنوان مثال، ما پروژه‌هایی را شروع می کنیم و در حالیکه بخشی از کار را هم انجام داده ایم هنوز پیش‌پرداخت را دریافت نکرده ایم و اگر بخواهیم کار را متوقف کنیم متضرر خواهیم شد. زمان مهم ترین سرمایه یک پیمانکار است. شرکتی که این توان را ندارد نباید وارد کار شود.
از طرف دیگر، امروز اگر بازار هدف عراق است، در مورد این کشور باید جوایز صادراتی در حداکثر ممکن و خارج از نوبت پرداخت شود. متاسفانه ما انجمن صادرکنندگان قوی نداریم. صادرکنندگان باید بتوانند از انجمن صادرکنندگان خدمات فنی - مهندسی هم کمک بگیرند.
چه پیشنهادی به پیمانکاران داخلی برای کار در عراق دارید؟
اولین کاری که باید بکنیم تفکیک سرمایه‌گذار از پیمانکار است. ما باید راجع به پیمانکارها و سرمایه‌گذار‌ها جدا صحبت کنیم.
بازار پیمانکاری متفاوت و وابسته به جایزه صادراتی و تسهیلات و خدمات بانکی رقابتی است. مشکلات اعتباری و روابط بین بانکی از جمله مشکلات پیمانکار است. اما مقوله سرمایه‌گذاری در ایران با همه جای دنیا متفاوت است.
در ایران سرمایه‌گذاری با مشارکت شبکه وسیعی از خرده پا‌ها انجام می‌شود و سیستم بانکی کشور در این حوزه فعال نیست و سپس به علت‌هایی اعلام ورشکستگی می‌کنند.
اما در طول این سال‌ها سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌های سیمان، پتروشیمی، فولاد و... به دست شرکت‌های شبه دولتی اجرا شده که بسیار بزرگ و قدرتمندند. الان کدام شرکت خصوصی را در ایران سراغ دارید که من نصیحت‌اش کنم چطور در عراق سرمایه‌گذاری کند؟
واقعیت این است که شرکت‌های خصوصی ایران آن طور که باید توان لازم برای فعالیت‌های بین‌المللی را ندارند. در حالی که عراق پتانسیلی بسیار واضح برای سرمایه‌گذاری‌های کلان دارد . امروزه حمله‌های تروریستی عملا برای جلوگیری از رشد و سازندگی سریع در عراق اتفاق می‌افتد. من یقین دارم اگر درایت سیاست‌گذاران باشد امنیت برقرار و سرعت رشد زیاد می‌شود. در زمان جنگ، روابط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ما با عراق تخریب شد اما اکنون در عراق شرایط مناسب است و دعوای قومیت ها فقط برای این است که شرایط تثبیت نشود.
تعامل و همکاری دولت عراق در پیشبرد اهداف خدمات فنی مهندسی به چه صورت است؟
در دولت عراق اراده و بودجه کافی جهت توسعه، آبادانی و نوسازی عراق وجود دارد ولی مسائل امنیتی و اختلافات احزاب و قبایل مهمترین چالش سر راه دولت عراق در پیشبرد اهداف عمرانی میباشد. دولتمردان، مسئولین و شخصیت های سیاسی و اقتصادی عراق کاملا با ظرفیت ها و توانمندی های " استراتوس" در زمینه انبوه سازی مسکن، راهسازی، راه آهن، ساخت پل و تونل، احداث فرودگاه، سد سازی، اجرای پروژه های آبی و سایر پروژه های عمرانی آشنایی دارند و استراتوس را بعنوان یک تشکیلات بین المللی دارای صلاحیت لازم در طراحی و اجرای پروژه های فوق به رسمیت می شناسند. بطوریکه تاکنون در بیش از ۱۰ پروژه بزرگ عراق شرکت بین المللی پیمانکاری استراتوس (عضو گروه استراتوس) تایید صلاحیت شده است. در مراسم آغاز به کار ساخت شهرک مسکونی بصره، نخست وزیر عراق به همراه تعدادی از وزراء و استانداران شرکت کردند. همچنین استراتوس از سوی مقامات حکومت اقلیم کردستان عراق بعنوان یک شرکت بزرگ و برتر ایرانی- بین المللی شناخته می شود بطوریکه در مراسم آغاز به کار پروژه راه و تونل هیبت سلطان نخست وزیر، وزراء و سایر مسئولین حکومت اقلیم کردستان شرکت نمودند. استانداران عراق نیز عنایت ویژه ای به امور عمرانی دارند. هم اکنون در استان های کربلا، بصره، اربیل و سلیمانیه پروژه در دست اجرا داریم و از حمایت مقامات محلی به ویژه استانداران برخورداریم. وزارت آبادانی و مسکن عراق و وزارت آبادانی و مسکن اقلیم کردستان عراق دو کارفرمای دولتی ما هستند و تعامل سازنده ای با استراتوس دارند. اخیرا وزیر محترم عمران و مسکن عراق به همراه معاونین و مدیران آن وزارتخانه از پروژه شهرک مسکونی بصره بازدید کردند و از کیفیت و سرعت کار بسیار راضی و خشنود بودند.
عملکرد ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق را چطور می بینید؟
در زمان مدیریت آقای قمی عملکرد ستاد بسیار خوب بود و فعال بودند و می توانم بگویم نگاه ایشان فراتر از دسته بندی دولتی یا خصوصی بود و ستاد حمایت خوبی از فعالان اقتصادی در عراق می‌کرد. در خصوص عملکرد فعلی اظهار نظر نمی‌کنم و امیدوارم بهتر از گذشته باشد.
در حال حاضر موانع و بن‌بست‌های قانونی فعالیت در عراق چیست؟
به نظر من روند تصویب قوانین در طول ۲۰ سال گذشته مناسب بوده و ما راضی هستیم. قوانین ما در دنیا بهترین است. هیچ کجای دنیا بانکی را موظف نمی‌کنند به صادرکننده خدمات فنی -مهندسی با ۲ درصد نقدینگی، ۵/۰ درصد کارمزد و ۹۸ درصد سفته ضمانت نامه بدهند. اما در ایران این کار ارزشمند انجام شد. باور کنید اگر ورود شرکت‌های دولتی نبود و میدان برای شرکت‌های خصوصی باز شده بود، شرایط خیلی بهتر از امروز بود.
موضوع هدفمندی یارانه ها و تحریم‌ها چه تبعاتی بر فعالیت‌های شما داشته است؟
تحریم‌ها که برای فعالیت در کشور خارجی مشکل ساز بوده و اثرات منفی داشته است. بعد از تحریم ها ایرانی‌ها را در بعضی مناقصات بازی نمی‌دادند و سوال شان این بود که چطور اینها می‌خواهند پول بیاورند و پول ببرند؟pic۵
پس چطور نسبت به سال های گذشته چندین برابر حجم مبادلات داشتیم؟
بخاطر اینکه ایران در گذشته این همه شرکت پتروشیمی نداشت. افزایش صادرات ایران به خارج عمدتا به دلیل صدور محصولات پتروشیمی و میعانات گازی است. این در حالی است که صدور خدمات فنی - مهندسی رشد ۳ برابری نداشته است. اگر آمار ارزی صادرات را ببینید متوجه تفاوت‌ها و نسبت‌ها خواهید شد.
به نظر شما با توجه به رویکرد دولت تدبیر و امید شرایط ایران در خارج از مرزها تغییر کرده است؟ چه انتظاراتی از دولت جدید دارید ؟
دولت جدید خوشبختانه مقبولیت بسیار خوبی نزد کشورهای همسایه دارد و همه امیدوارند ایران در جامعه جهانی هم نقش مثبت خود را بازی کند. امروز دیدگاه‌ خارجی ها برای همکاری با ایرانی‌ها مثبت‌تر شده است و دولت ایران نیز در عرصه سیاست خارجی بسیار فعال و حرفه ای عمل می کند . مثلا در عراق الان در مقایسه با سال‌های گذشته شرایط خیلی بهتر شده است. امیدواریم ایران به تعاملات هرچه بهتر منطقه‌ای دست یابد، مخصوصا با کشور های همسایه و با عراق.
و سخن آخر شما ؟
به اعتقاد بنده مسئولان قطعا آرزوهای خوبی برای مملکت دارند و انسان های واقع‌‌گرایی هستند، اما مشکلات مختلف متنی و حاشیه ای گرفتارشان کرده است. این مشکلات باعث کم شدن قدرت تصمیم‌گیری در انسان می‌شود. من توصیه می‌کنم آرمان‌های خود را با سخت بودن مشکلات عوض نکرده و سختی کار را به منزله ناممکن بودن آرزوهایشان تلقی نکنند. آنها باید جرات را هم چاشنی‌ کارشان کنند. ماندگاری در جسارت است.اگر خدمت کنی هرچند کمی خطا هم داشته باشی، مردم می‌پذیرند. من سه فرمولم را سخت حفظ کرده‌ام: پشتکار، پشتکار و پشتکار. توصیه‌ام این است که این فرمول جادویی را همیشه به کار ببریم و بدانید که معجزه می‌کند، در زندگی من که معجزه کرد.