میرزا نوقانی؛ سازمان دهنده حوزه علمیه مشهد

رضا سلیمان نوری
کارشناس ارشد ایرانشناسی وخراسان پژوه

شهر مشهد به دلیل بافت مذهبی خود همیشه پذیرای دوستداران دانش دینی از نقاط مختلف ایران زمین بوده و هست. البته این امر در دوران قاجار به دلیل نبود ثبات سیاسی لازم در خراسان با مشکلات بسیاری روبرو شد به نحوی که بسیاری از افرادی که برای آموختن علم ساکن مشهد شده بودند، پس از فراگیری اصول اولیه علوم دینی رهسپار حوزه‌هایی چون نجف،کربلا و قم شدند تا با فراغ خاطر تحصیل کنند. البته در این بین علمایی هم بودند که پس از مدتی سکونت در عتبات عالیات ضمن بازگشت به مشهد، احیای این حوزه علمیه را وجه همت خود ساختند.آیت الله حاج میرزا علی اکبر نوقانی یکی از این بزرگان است.

از ابتدای زندگی تا پایان تحصیل

میرزا علی اکبر،در آغازین سال 1300 قمری در منزل حاج میرزا موسی جلایر که از بزرگان و صالحان شهر بود، در محله نوقان مشهد چشم به جهان گشود و بر همین اساس به میرزای نوقانی مشهور شد. خانواده او همگی اهل دانش بودند و عموهایش مجدالاطبا و حاج میرزا کاظم، از پزشکان معروف خراسان محسوب می‌شدند. میرزا پس از آموختن قرآن و خط در مکتب خانه های آن زمان راهی حوزه علمیه شد و تا 27 سالگی در مشهد به تحصیل دانش پرداخت. ادبیات را در مدرسه نواب نزد میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری، فقه و اصول را ابتدا نزد حاج شیخ حسنعلی تهرانی و پس از درگذشت او، نزد حاج سیّدعباس شاهرودی،فراگرفت.

میرزا سال 1327 قمری پس از کسب اجازه از محضر پدر رهسپار نجف اشرف شد و در این شهر از محضر استادان بزرگی چون آیات آخوند خراسانی، سید محمد کاظم یزدی و شریعت اصفهانی بهره‌مند شد.میرزا در این دوران با آیت الله سیدعبدالهادی شیرازی که بعدها مرجع تقلید شد، هم مباحثه بود که این رابطه بعد از بازگشت به ایران هم ادامه یافت.میرزا چند ماه پس از درگذشت آخوند خراسانی و با کسب اجازه اجتهاد از آیات عظام میرزا محمدتقی شیرازی و حاج شیخ عبدالله مازندرانی راهی مشهد شد تا حوزه این شهر را در مابقی عمر خود رونق بخشد.بدین گونه بود که میرزا چهل سال باقی مانده عمرش را به تدریس و ارائه خدمات معنوی به مردم خراسان و اعتلای فرهنگ مذهبی در این سرزمین که همان فرهنگ ناب رضوی بود،اختصاص داد. او در این دوران طولانی به جز سفری که سال 1326 خورشیدی به تهران کرد و همچنین تشرفش به مکه در سال 1328 خورشیدی از خراسان خارج نشد.

شخصیت میرزا

میرزا نوقانی، انسانی مؤمن، متعهّد، اهل تهجّد، خوش قریحه، شوخ طبع و مهربان بود. اندامی رشید داشت و از صدایی رسا و چهره‌ای پرهیبت برخوردار بود.همیشه با لباس بسیار تمیز در انظار ظاهر می‌شد و از طلبه‌ها هم می‌خواست این گونه باشند.دارای خطی خوش بود و با ارباب ادب آن روز خراسان معاشرت داشت.میرزا خود خطیبی بی مانند بود و دوست داشت همه وعاظ و منبری‌ها از وقار و متانت خاصی برخوردار باشند و از خواندن اشعار سست و بی‌معنی، در مدح یا مرثیه امامان (ع) به شدت پرهیز کنند. وی طبع خوشی داشت و در اشعار «فقیر» تخلص می کرد. منبر میرزا سرشار از اطلاعات تاریخی و نکاتی ادبی و پند و اندرز و آمیخته با شعر و ادب بود. از میرزا چند کتاب و مقداری یادداشت‌های پراکنده باقی مانده که سه مقاله، دو مقاله، تعلیقات بر شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، شرح بخشی از گوهرمراد و مجموعه اشعار و جنگ خطابه از جمله آنها است.

یک عمر ارتزاق حلال

میرزای نوقانی هنگام بازگشت از نجف، به حرم حضرت علی(ع) مشرف شد و از ایشان خواست تا از دین، ابزاری برای تأمین دنیا نسازد.این موضوع در نخستین روزهای بازگشت به مشهد محقق شد.یکی از کسبه‌ بازار وقف‌نامه‌ای را که پسرعموی میرزا به او امانت داده بود به میرزا داد که براساس آن تولیت موقوفه گوهرشاد دختر یونس خان جلایر،یعنی جده مرحوم وی،به او می رسید. همین امر باعث شد تا میرزا که تا آن زمان از سهم امام استفاده نکرده بود در بقیه عمرش نیز از این امر برای رفع حوائج مالی روزانه استفاده نکند.

دوران مدیریت بر مدرسه نواب

میرزای نوقانی پس از سفر سال 1363 قمری آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی به مشهد، اداره مدرسه علمیه نواب را برعهده گرفت.او ضمن احیای کامل مدرسه، آن را به نمونه‌ای کامل از مدارس علمیه تبدیل کرد.میرزا به همین منظور مقرراتی برای مدرسه وضع کرد که تا آن زمان در تاریخ حوزه‌ بی‌نظیر بود. او با تجدید نظر در وضعیت اداره موقوفات مدرسه نواب،توانست درآمد آنها را افزایش دهد. همچنین برای جذب افراد مستعد به مدرسه، برای نخستین بار در سطح مدارس علمیه کشور،اقدام به گرفتن امتحان ورودی کرد. میرزا به محیط تحصیل اهمیت بسیار می داد و چون اهل ذوق و شعر بود، هر سال مبلغی قابل توجه را صرف گلکاری باغچه های بزرگ مدرسه نواب می کرد.

روابط دوستانه

میرزا انسانی آگاه به مسایل دینی و مقتضیات زمان بود و از تعصبات کاذب و بی اساس پرهیز می کرد. با میرزا مهدی اصفهانی دوست بود و همراه ایشان چند ماهی از محضر میرزا مهدی آشتیانی، فیلسوف نامدار، که برای مدتی به مشهد آمده بود و فلسفه صدرایی تدریس می کرد، بهره جست. او با امام خمینی نیز رابطه‌ای دوستانه داشت.امام در هنگام حیات میرزا، وقتی به مشهد می آمد، به بیت او وارد می‌شد و پس از ارتحال میرزا نیز به قصد ابراز تسلیت و دلجویی به مشهد آمد و هفته ای در منزل فرزندش میرزا مهدی به سر برد. میرزای نوقانی با مرحوم حاج شیخ عباس قمی رابطه نزدیک داشت و به درخواست او، مقدمه مفاتیح الجنان را نوشت.

اقدامات سیاسی

میرزای نوقانی چنان که اهل دیانت بود، اهل سیاست نیز بود. او یک بار پس از درگذشت دو پسربچه سادات بر اثر مسمومیت غذایی سخنرانی بسیار تندی علیه کادر پزشکی اغلب بهایی بیمارستان شاه رضا (امام رضا (ع) فعلی) مشهد کرد که در آن تمام اصول بهاییت و دفاع رژیم پهلوی از آنها را زیر سوال برد.همچنین در جریان فاجعه خونین مسجد گوهرشاد شرکت داشت. او در جریان این قیام پیشاپیش صنف زرگرهای مشهد راهی مسجد گوهرشاد شد و پس از درگیری مدتی را مخفی زندگی کرد. میرزا در برابر تفکرها و اندیشه های الحادی و بی دینی نیز ایستاده و انحلال فرهنگی جامعه را مصیبت بار می دانست.

وفات

میرزای نوقانی سرانجام پس از عمری خدمت به اسلام و تلاش در راه گسترش فرهنگ رضوی شب 28 بهمن 1329 خورشیدی در اثر سکته قلبی دعوت حق را لبیک گفت و روحش به سرای جاوید شتافت. پیکرش پس از تشییع در رواق دارالسعاده پایین پای مبارک حضرت رضا(ع) به خاک سپرده شد تا همسایه دائمی ثامن الحجج(ع) شود.