بانکداری بدون‌ربا، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های قابل استفاده
دکتر رامین پاشایی فام که دارای دکترای اقتصاد با گرایش اقتصادسنجی از دانشگاه تهران و فوق لیسانس برنامه ریزی و توسعه اقتصادی و لیسانس اقتصاد نظری بوده و هم اکنون نیز مدیرعامل و رئیس هیأت مدیره بانک سپه است بر این باور می‌باشد که بانکداری اسلامی و بدون ربا در صورت اجرا می توانند موجبات تحقق عدالت اجتماعی و اقتصادی را فراهم کند و به تولید نیز کمک شایانی نماید.
وی که تا پیش از این معاون اقتصادی بانک مرکزی، مدیر کل دفتر امور بازرگانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی، عضو شورای عالی بانکها، عضو کمیسیون فرعی شورای پول و اعتبار، عضو شورای خرید (موضوع مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی) مدیر کل دفتر برنامه ریزی و اقتصاد کلان سازمان مدیریت، عضو هیات مدیره بانک ملی، عضو هیات امنای پژوهشکده پولی و بانکی، عضو هیات امنای موسسه عالی بانکداری ایران، معاون اقتصادی بانک مرکزی و عضو هیات مدیره بانک ایران و اروپا بوده ، بر این باور است که اجرای کامل بانکداری اسلامی و بدون ربا قادر است کشورهای غربی را از بحران اقتصادی رهایی بخشد و سپرده گذاران را با شریک کردن در منافع، به سود بیشتری برساند.
دکتر پاشایی فام که در کارنامه علمی خود عضویت هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات را دارد، معتقد است که بانکداری بدون ربا در ایران با مشکلاتی در اجرا مواجه است که لازمه آن بازنگری در قوانین آن است که در حال حاضر تلاشهای چندسویه برای حل آن از سوی دولت و مجلس و بانک مرکزی آغاز شده است. برای آشنایی بیشتر با دیدگاههای وی در حوزه بانکداری اسلامی، گفت و گویی کرده ایم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
در غرب کسی نگران منافع سپرده گذار نیست
چه تفاوتی بین بانکداری بدون ربا و متعارف وجود دارد و این بانکداری دارای چه مزیتها و ویژگیهایی است؟
پیش از اشاره به تفاوتها، ابتدا تعریفی از بانک براساس تعریف ادبیات اقتصاد غرب ارائه کنیم. براساس این تعریف، بانک یک واسطه و یک بنگاه اقتصادی و از ابزارهای اساسی بازار پولی است. وظیفه بانک در این میان تجمیع منابع خرد و جامع و اختصاص آن به فعالیتهای سودآور است تا منافع جامعه و بنگاه اقتصادی یا همان بانک، تأمین شود. آنچه در حال حاضر در دنیا صورت می گیرد این است که بانکها به دلیل دسترسی خاص به منابع پولی و مناسبات اقتصادی جهانی، به نحوی عمل می کنند که سپرده گذاران آنها راهی جز تحویل پول خود به شبکه بانکی ندارند در این فضا، بانکها نیز به استفاده‌های خاص خود اقدام می کنند. از آنجا که بانک یک وظیفه تجهیز منابع و یک وظیفه تخصیص منابع دارد، چنانچه نسبتهای اقتصادی خود را رعایت نکند، ممکن است لطمه‌های جبران ناپذیری به خود و جامعه وارد کند که اتفاقاتی که در بانکهای غربی رخ داد، نمونه ای از این مسأله است. به گونه ای با تعریف و ایجاد ابزارهای جدیدی در خلق پول و شبه پول مشارکت می کنند که همین گونه مسایل نیز به ورشکستگی بانکها در غرب منجرشد. در بانکهای غربی کسی نگران منابع سپرده گذار نیست. آنچه نصیب سپرده گذار می شود اصل سپرده به اضافه نرخ سود تثبیت و تعین شده قبلی است.

ربا باعث متلاشی شدن اقتصاد می شود
در دین مبین اسلام از آنجا که ربا مربوط به بهره پول است، حرام می‌باشد، بنابراین لازم بود تا سازوکار دیگری در حوزه بانکی اندیشه و در نظر گرفته می شد. بحث بانک که ابتدا در ادبیات اقتصاد غرب به وجود آمده، عملاً کشورهای اسلامی چارچوب کلی را از بانکهای غربی دریافت کرده و سعی کردند تا به آن قالب اسلامی ببخشند. در حال حاضر تقریباً عمده کشورهای اسلامی دو سیستم بانکداری اسلامی و بانکداری تجاری غربی را تجربه می کنند و در بین آنها، این تنها جمهوری اسلامی ایران است که از یک سیستم یکپارچه بانکداری بدون ربا بهره مند است و در تلاش است تا به سمت بانکداری اسلامی به مفهوم واقعی آن حرکت کند.
بر این اساس می توان به ارائه سه نوع دسته بندی از کشورها اشاره کرد، کشورهایی با بانکداری صرفاً غربی، کشورهای اسلامی برخوردار از ترکیب بانکداری غربی یا متعارف و اسلامی و کشورهای دارای بانکداری صرفاً بدون ربا. بسیاری از احکام اسلامی و شرع مقدس فلسفه ای دارند که شاید به راحتی نتوان به منطق آن پی برد ولی مبتنی بر حکم خدا و به استناد احادیث و متون اسلامی، ربا حرام است و باعث متلاشی شدن اقتصاد می شود. ربا سنگین ترین حکمها را در اسلام دارد. با همین دیدگاه، غربیها با این سوال مواجه بودند که چطور می شود در قالب بانکداری اسلامی، منابعی از مردم را تجهیز کرد و بدون تعیین نرخ سود آن را در اختیار سرمایه گذاران قرار داد. تجربه اجرای این بانکداری در کشورهای اسلامی نشان می دهد که این کار در قالب بانکداری اسلامی و بدون ربا امری شدنی است، هرچند با سختهایی در اجرا روبرو است.

سپرده گذار در بانکداری اسلامی شریک منافع است
موفقیت این تجربه سبب شده تا حتی آنهایی که مسلمان نیستند نیز به این نوع بانکداری علاقمند شوند و آن را بهترین سیستم به شرط اجرای صحیح بدانند. برای روشن شدن تفاوت بانکداری در قالب متعارف و اسلامی مثالی می زنم. فرض کنید سرمایه‌گذاری صورت می گیرد که هزینه این سرمایه گذاری ۱۰۰ واحد است. سرمایه‌گذار از منابع خود ۲۰ واحد تأمین می کند و از منابع بانک نیز ۸۰ واحد تسهیلات دریافت می کند. سرمایه گذاری پس از یکسال به نتیجه می رسد و موضوع فعالیت تکمیل می شود. نتیجه کار یک ارزش افزوده ای را ایجاد می کند که مبتنی بر بانکداری متعارف این ارزش افزوده تماماً در اختیار سرمایه گذار قرار می گیرد. سپرده گذار نیز نرخ سود تعیین شده اش را دریافت می کند و برای او فرقی نمی کند که در چه طرحی مشارکت کرده چراکه در هر صورت همان نرخ ثابت را می گیرد.
حال اگر بانکداری اسلامی را در این مثال جایگزین بانکداری متعارف کنیم، سپرده گذار نیز شریک در منافع می شود. سپرده گذار براساس این نوع بانکداری در انتهای دوره، به اندازه سهم خود از مشارکت و ارزش افزوده حاصل در سرمایه گذاری مذکور منتفع می شود. بدیهی است که مبتنی بر این بانکداری، بحث ریسک نیز مطرح می شود. برخی از افراد ریسک پذیرند و ممکن است از این ریسک سود بیشتری دریافت کنند و برخی نیز ریسک گریز هستند و سود کمتری در عمل نصیبشان می شود.
در قالب بانکداری اسلامی سپرده گذاران در ریسک سرمایه گذاری شریک می شوند. در خارج از چارچوب بانکداری اسلامی، مردم کشورهای غیرمسلمان نیز این تمایل را دارند که تا جایی که ممکن است در ازای سپرده‌های خود بتوانند از منافع بیشتری منتفع شوند. بنابراین در سطح جهانی، بانکهای بسیار بزرگ و معروف در اروپا، با پی بردن به این نکته سراغ بانکداری اسلامی رفته تا بتوانند سپرده گذار را شریک طرحها و پروژه‌های خود کنند. این ابتدای کار بانکداری اسلامی است. در قالب این نوع بانکداری نرخ بهره نباید از ابتدا مشخص شود.
تلاش چندسویه برای بازنگری در قانون بانکداری بدون ربا
چرا گفته می شود بانکداری بدون ربا به طور کامل در ایران اجرا نشده است و برای حل این مشکل چه باید کرد؟
ایجاد بانکداری بدون ربا ایده خوبی بود که اجرایی کردن آن کار سختی است. این نوع بانکداری، برای اجرا قانون محکمی می خواهد و بنابراین قانون فعلی نیاز به بازنگری دارد. از ۶ یا ۷ سال پیش تلاشها برای بازنگری در این قانون آغاز شده است. زمانی که من در بانک مرکزی بودم، کمیته ای از قبل روی آن کار می کرد. من نیز در مدت حضورم سعی کردم تا این حرکت تسریع یابد و نتیجه کار نیز به دولت ارسال شد. دولت و مجلس نیز هر یک کار جداگانه ای در این خصوص انجام داده بودند که بنابود این دو تلفیق شود و در قالب طرح یا لایحه ای برای تصویب به مجلس ارائه شود. هنوز این حرکت ادامه دارد ولی نهایی نشده است. براین اساس، اجرای بانکداری بدون ربا نیاز به بسترهای لازم دارد گرچه این اجرا با سختی هایی همراه است ولی در نهایت شدنی است.
آنچه در نتیجه شاهد آن هستیم اینکه این بانکداری در اجرا چندان موفق نبوده است. گرچه سعی شده تا شکل اسلامی آن رعایت شود ولی می شد تا این بانکداری در اجرا کارآتر می بود.
در حال حاضر نرخ سود علی الحساب به سپرده گذاران اعلام می شود و باید پس از ارزیابی و حسابرسی بانک، سود حاصل از درآمدها در اختیار سپرده گذاران قرار گیرد و سود علی الحساب پس از قطعیت میزان سود تکمیل شود که در عمل بعضاً شاهد هستیم که این کار صورت نمی گیرد.از آن سو در بحث سرمایه گذاریهایی که در قالب عقود اسلامی صورت می گیرد در انتهای دوره، چهار حالت را می توان انتظار داشت: سرمایه گذاریهای با سود بالا، سرمایه گذاریهای با سود کم، سرمایه گذاریهایی که به نقطه سربه سر می رسند و سرمایه گذاریهایی که زیان می کنند. که در هر ۴ حالت سرمایه گذار و سپرده گذار در منافع شریک هستند. از آنجا که اکثر سپرده گذاران ریسک پذیری بالایی ندارند، نرخ سود علی الحساب بر همین اساس اعلام می شود ولی در نهایت پس از تعیین نرخ سود قطعی، نرخ سود علی الحساب به آنها تعلق بگیرد.
در مجموع در بحث اجرای قانون بانکداری بدون ربا بسترهای قانونی لازم که امکان اجرای جامع و مانع این نوع بانکداری را فراهم کند، مهیا نیست و باید در این خصوص کار شود. از سویی این قانون در اجرا نیز با سختی هایی مواجه است که باید بتواند علاوه بر اجرا با بانکداری غیرربوی حاکم بر جهان نیز تعامل خود را حفظ کند.

تکمیل قانون بانکداری بدون ربا و آموزش آن ضروری است
چه راهکارهایی را در این خصوص توصیه می کنید؟
در ابتدا باید قانون تکمیل شود. در این حوزه نیاز به آموزشهای لازم در شبکه بانکداری است. این قانون در اجرا گرچه با سختی هایی همراه است ولی امری شدنی است. هم در شکل یک طرح مشخص، هم در شکل یک سبدی از طرحها که سپرده گذاران در سبدهای مختلف شریک باشند که این سبدها فعالیتهای هماهنگ و همگون را شامل می شود و هم در کلان بانک که پس از ارزیابی و حسابرسی باید منافع آن در اختیار سپرده گذاران قرارگیرد تا مشارکت واقعی شکل بگیرد.

تحقق عدالت با اجرای کامل بانکداری بدون ربا
از ظرفیتها و پتانسیلهای بانکداری بدون ربا بفرمایید.
پتانسیلهای زیادی در این بانکداری وجود دارد. به حدی این پتانسیلها گسترده است که می تواند منافعی را برای سپرده گذار و سرمایه گذار در یک فضای سالم و اسلامی فراهم کند. در این قالب سرمایه گذار طرح خود را به بانک ارائه می کند. بانک پس از بررسی و تعیین میزان سودآوری احتمالی، به تخصیص منابع اقدام می کند. پس از ورود به مشارکت نیز سرمایه گذار به انجام فعالیت خود اقدام می کند. از آنجا که بانک نیز در سود و زیان طرح مشارکت دارد، سرمایه گذار نگران عواقب کلان کار نیست. همین عدم نگرانی خود انگیزه مناسبی برای ورود سرمایه گذاران به عرصه تولید و تلاش برای شکوفایی اقتصادی است. بنابراین این نوع بانکداری کمک شایانی به تولید می کند. همچنین این نوع بانکداری می تواند کمک موثری برای توزیع درآمد باشد. در این فضا، سپرده‌گذار، سرمایه گذار و بانک به میزان سهم خود از این مشارکت منتفع می شوند. فضایی که بانکداری اسلامی به وجود می آورد می‌تواند مقوله ای به نام تورم را از بین ببرد. در این فرمول این نوع بانکداری می تواند بسیاری از بحرانهای کشورهای غربی را حل کند. بانکداری اسلامی و بدون ربا در صورت اجرای صحیح از این توان برخوردارند که علاوه بر عدالت اقتصادی موجبات ایجاد عدالت اجتماعی را فراهم کند.در کشورهای غربی، نگرانی‌های بسیاری از بابت آثار مخرب بخش پولی در اقتصاد وجود دارد چراکه ریشه بسیاری از بحرانهای موجود در این کشورها پولی می باشد. با توجه به قابلیتها و پتانسیلهای بانکداری بدون ربا، اجرای این نوع بانکداری می تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی در این کشورها را حل کند.

موفقیت بانکهای سپه و ملی در اجرای بانکداری بدون ربا
به نظر شما کدام یک از بانکها در ایران در اجرای بانکداری بدون ربا موفق‌تر عمل کرده اند؟
چنین به نظر می رسد که بانکهای دولتی در این حوزه موفقیت بیشتری داشته اند. چراکه این بانکها علاوه بر اینکه اهداف یک بنگاه اقتصادی را دنبال می‌کنند، در تلاش برای تحقق اهداف اجتماعی نیز هستند. در یک تقسیم بندی از بانکها، باید گفت که بانکهای دولتی در این حوزه تجربه خوبی داشته و در یک اندازه گیری بانکهای سپه و ملی که براساس صدر اصل ۴۴ و فرمایش مقام معظم رهبری دولتی باقی خواهند ماند، موفق‌تر از سایرین توانسته اند به اجرای بانکداری بدون ربا اقدام کنند.

توصیه شما به همایش بانکداری اسلامی به خصوص در شرایط اقتصادی حاضر چیست؟
این همایش از زوایای مختلفی می تواند به اجرای هرچه بهتر قانون بانکداری اسلامی کمک کنند. از این جمله، ارزیابی بیشتر مبانی شرعی و اسلامی این نوع بانکداری است. همچنین شناساندن آن به مردم و بررسی و ارائه تجربیات کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در این خصوص است. از دیگر اقدامات این همایش می تواند معرفی ابزارهای جدید و متنوع بانکداری اسلامی باشد و چگونگی بهره گیری از این ابزارها باشد.

لزوم معرفی صحیح بانکداری بدون ربا به جهان
به نظر شما در صورت اجرای کامل بانکداری بدون ربا، این بانکداری می‌تواند در رقابت با بانکداری متعارف به جایگاه مناسب در عرصه بین المللی دست یابد؟
در صورت اجرای کامل بانکداری بدون ربا، این نوع بانکداری منافعش به عموم مردم می رسد. رسیدن منافع به عموم یکی کاهش منافع سهامداران است که قطعا در این ارتباط مقاومتهایی وجود خواهد داشت که ناشی از تقابل تضاد در منافع سهامداران و مردم شکل می گیرد. در صورتی که بتوان در حوزه بانکداری بدون ربا و اسلامی به خوبی عمل کرد، قطعا مردم دنیا به این نوع بانکداری با توجه به منافعی که برای آنها دارد، علاقمند خواهند شد. چراکه در حال حاضر بانکها با درصدهای بسیار پایین یک تا ۴ درصد به آنها سود قطعی می‌پردازد و چندان از این سپرده گذاری منتفع نمی شوند ولی با بانکداری اسلامی، در سود و زیان شریک خواهند شد و به منافع بیشتری خواهند رسید. بنابراین اگر در این گونه کشورها الگوهایی معرفی شود که سپرده گذار سودهای بالاتری بگیرند، عرصه قطعا برای بانکهای ربوی تنگ خواهد شد.