مروری بر علل عدم امکان برنامه‌ریزی اوقات فراغت در ایران

محمد آشنا
روزنامه‌نگار

درباره ‌تفاوت‌های ‌جهان ‌مدرن ‌و ‌جهان پیشا مدرن، بسیار گفته و شنیده شده است! اما یک تفاوت بنیادین و کمتر دیده شده تفاوت رابطه انسان و زمان و مکان در دو دوره مدرن و پیشا مدرن است. این رابطه در دوره پیشامدرن در بخش بزرگی از خود حاصل تداخل کارکردها و تقسیم‌هایی بود که در فضا و در مکان انجام می‌گرفت و انسان‌ها را وادار می‌کرد تا شرایط زندگی خود را با آنها تطبیق بدهند. اما در دوره مدرن این انسان‌ها هستند که روابط فضایی و زمانی را در اشکال بسیار پیچیده به وجود می‌آورند و حتی مرزهای میان جهان مجازی شبکه‌های رایانه‌ای و جهان طبیعی را به ابهام در می‌آورند، در واقع این فضا و زمان هستند که با شرایط زندگی انسان منطبق می‌شود.این تحول اساسی در دو گونه زندگی مدرن و پیشا مدرن باعث آزاد ماندن بسیاری از اوقات روزمره در زندگی انسان‌های دوران مدرن شد؛ همان چیزی که عمدتا با نام اوقات فراغت شناخته می‌شود.در جهان معاصر ما، رشد تکنولوژی‌ موجب شده است زمان و مکان تحت اراده انسان، انعطاف پذیر شوند. گسترش جهان مجازی همه مرزهای فیزیکی (زمان، فضا و مکان) را در نوردیده و زندگی انسانی را در یک بعد بی‌زمان و بی‌مکان بازتعریف کرده است.

تعریف اوقات فراغت در جهان مدرن

در این دوران تعریف مفهوم اوقات فراغت نیز با تغییرهای بنیادینی مواجه شده است. اگر پیش از این و به واسطه غالب بودن مشاغل کار محور (اصطلاحا کارهای یدی) زمان استراحت متناسب با زمان مورد نیاز برای رفع خستگی عضلانی تعریف می‌شد، ‌امروز با توجه به رشد مشاغل اطلاعات محور (اصطلاحا کار فکری) زمان مورد نیاز برای استراحت که همان اوقات فراغت به شمار می‌آید نیز تعریف متفاوتی پیدا کرده و متناسب با زمانی تعریف می‌شود که برای بازگشت امنیت روانی و آرامش خاطر به فرد لازم است. به هر حال در دوره مدرن با توجه به مقدمه‌ای که ذکر شد، هم زمان‌های فراغت بیشتر شده و هم نیاز به آن افزایش یافته است. در این میان چیزی که اهمیت بیشتری پیدا کرده لزوم سامان بخشی و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت است. برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت در ایران به‌عنوان یک موضوع مورد بحث مدیران و مسوولان و در دوره‌های مختلف زمانی وجود داشته اما به رغم این مساله هرگز توجه جدی به اوقات فراغت وجود نداشته است. از مهم‌ترین عواملی که موجب عدم امکان توجه به اوقات فراغت شده یکی غفلت از تغییر در تعریف «اوقات فراغت» در جهان مدرن است و دیگری پراکنش تعطیلات در سال است که با توجه به آن کمتر پیش می‌آید تا ضرورت برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت به چشم بیاید.

چرخش تعطیلات پراکنده

معمولا تعطیلات مناسبتی را به سه گونه تقسیم می‌کنند. تعطیلات ملی، مذهبی و بین‌المللی. در ایران بدون در نظر گرفتن تعطیلات روزهای جمعه، در طول سال 26 روز تعطیل وجود دارد. 10 روز از این ۲۶ روز را تعطیلات ملی و ۱۶ روز را تعطیلات مذهبی تشکیل می‌دهند. از آنجا که تعطیلات مذهبی ما براساس تقویم هجری قمری لحاظ می‌شود و این تقویم حدودا ده روز با تقویم هجری شمسی تفاوت دارد، جانمایی تعطیلات مذهبی ما هر ساله به‌صورت چرخشی تغییر می‌کند. در واقع هر سال به‌طور میانگین حدود چهار روز از تعطیلات 16 روزه مذهبی با تعطیلات رسمی تقویم شمسی تداخل پیدا می‌کند.افزون بر این تعطیلات چرخشی 16 روزه، هر سال در یک موقعیت زمانی است. به این معنی که اگر امسال تعطیلات دو روزه عید فطر در خردادماه است، سال بعد ممکن است این تعطیلات در اردیبهشت‌ماه باشد. تغییر روزهای تعطیل مذهبی در ماه‌ها و فصل‌های تقویم شمسی، امکان برنامه‌ریزی سالانه برای تعطیلات را محدود می‌کند. از سوی دیگر نیز باعث می‌شود که گاهی اوقات چند روز تعطیلات ملی و مذهبی به‌صورت متوالی و پشت سر هم قرار بگیرد و از سوی دیگر نیز زمان‌هایی نسبتا طولانی بدون تعطیلات سپری شود.

این موضوع امکان ایجاد تعادل در تعطیلات و روزهای کاری را از بین می‌برد. با توجه به این نکات به‌نظر می‌رسد که امکان برنامه‌ریزی بلندمدت برای گذران اوقات فراغت و تعطیلات میسر نشود. شاید به همین دلیل باشد که جوانان ایرانی - با توجه به پژوهش اخیر ستاد ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان- 31 درصد اوقات فراغت خود را به بطالت، 27 درصد در فضای مجازی، 2 درصد در مطالعه و 12 درصد در تماشای تلویزیون گذرانده‌اند. نگاهی به این روند گذران اوقات فراغت نشان می‌دهد که بیش از 70 درصد اوقات فراغت جوانان ایرانی در فضاهای سربسته می‌گذرد. این در حالی است که نیاز به تجربه‏های جدید مثل مسافرت و ماجراجویی، نیاز به استراحت و تفریح و نیاز به فعالیت جسمی و سلامتی از نظر روانشناسان و جامعه شناسان برجسته‌ای همچون مازلو و تیلمن در زمره مهم‌ترین نیازهای نوع انسان است.