بازتعریف صنعت نفت بر مدار دانش روز

دکتر علیرضا سلطانی

عضو هیات‌علمی دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی

دانش امروزین بشر، بخش قابل‌توجهی از پیشرفت و تعالی خود را مدیون صنعت نفت و تحولات آن در بیش از یک و نیم قرن اخیر است. به حقیقت تلاش در جهت بهره‌گیری از همه ظرفیت منابع هیدروکربوری به خصوص نفت، زمینه ورود به بخش‌های ناشناخته و پیچیده علم و دانش را موجب شد، از سوی دیگر با بهره‌گیری از دستاوردهای علمی در بخش‌های مختلف، موجبات استفاده بهینه از ظرفیت‌های مختلف منابع هیدروکربوری شده است. در حوزه بالا دستی پیشرفت روزافزون فناوری‌های مربوط به نفت و گاز موجب شده که هزینه استخراج و استفاده از منابع مذکور در طول زمان کاهش یافته و به عبارتی اقتصادی و منطقی باشد. در گذشته به دلیل پایین بودن سطح تکنولوژی‌ها، امکان فنی برای استخراج برخی منابع وجود نداشت و شاید اقتصادی نبود اما امروزه با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های جدید، زمینه استحصال این منابع فراهم شده است.

بسیاری از حوزه‌ها و میدان‌های نفتی که در حال حاضر در عرصه تولید و عرضه نفت و گاز فعال هستند به دلایل زمین شناختی و فنی در گذشته غیرفعال بودند. در این زمینه باید به‌طور خاص باید به میدان‌های نفت و گاز در دریا‌ها اشاره کرد. همچنین می‌توان پیش‌بینی کرد که با پیشرفت فناوری‌های مربوط به اکتشاف و استخراج، در آینده بشر به منابع جدید نفت و گاز در اقیانوس‌ها و مناطق سخت مانند قطب‌های شمال و جنوب دست پیدا کند. علاوه بر این در حوزه بالادستی، پیشرفت علم و دانش زمینه بهره‌گیری بهینه از میدان‌های نفت و گاز را موجب شده است. در این راستا می‌توان به طول عمر چاه‌ها و مخازن اشاره کرد. اگر در گذشته امکان استحصال حداکتر ۲۰ درصدی از میادین و چاه‌های نفت فراهم بود امروزه با پیشرفت مهندسی مخازن، زمینه استحصال ۶۰ درصدی از میادین نفت و گاز فراهم شده است. با این مهم باید ماندگاری و صیانت از چاه‌ها را نیز اشاره کرد. فناوری‌های نوین همچنین به کاهش هزینه استحصال نفت و گاز از طریق جداسازی و اعمال فرایند پالایش نفت و گاز در مخازن و سر چاه کمک کرده است. به‌طور خاص امروزه دانش نوین صنعت نفت در حوزه بالادستی در حوزه نفت شیل متمرکز شده که خود انقلابی در این زمینه است.

عرصه دیگر تاثیر فناوری و دانش در صنعت نفت، حوزه پایین‌دستی است به گونه‌ای که با پیشرفت سریع دانش مربوطه در بخش‌های مختلف پالایشی و پتروشیمی، ارزش واقعی منابع هیدروکربوری چندین‌برابر افزایش یافته است. با فرض قیمت ۱۰۰ دلاری برای هر بشکه نفت خام، با پیشرفت فناوری و دانش صنایع پایین‌دستی، ارزش هر بشکه تا ۳۰۰ دلار قابل محاسبه است که به‌طور طبیعی دوسوم این ارزش به صاحبان دانش و مراکز پالایشی و پتروشیمی تخصیص می‌یابد. بخش قابل‌توجهی از پیشرفت دانش صنعت نفت امروزه بر مدار صنایع پایین‌دستی متمرکز است. به عبارت دیگر سرعت پیشرفت فناوری‌ها در این حوزه به دلیل سودآوری سریع‌تر و بیشتر نسبت به حوزه بالادستی بیشتر است و این مساله همواره نگرانی‌هایی را در بازار به دلیل برهم خوردن تعادل بازار نفت ایجاد کرده و می‌کند. توسعه سریع فناوری‌های مربوط به صنعت نفت علاوه بر آثار مستقیم بر پیشرفت و تکامل این صنعت، آثار غیرمستقیمی نیز بر پیشرفت این صنعت و همچنین بهره‌گیری مداوم از آن در راستای استانداردهای زندگی بشر داشته است. فناوری‌های جدید در کاهش آلایندگی محیط زیست در حوزه‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت تاثیرات شگرفی در سال‌های اخیر داشته است و زمینه تداوم بهره‌گیری از این منابع را در کشورهای توسعه یافته فراهم ساخته است. جایگزینی گاز طبیعی برای مصرف سوخت و گرایش جهانی به این ماده به جای نفت خام به‌عنوان سوخت پاک در این راستاست. علاوه بر این توسعه فناوری در سایر حوزه‌های انرژی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر سبب شده که در رویکرد بهره‌گیری از منابع هیدروکربوری به سوی استفاده بهینه و صیانتی از منابع موجود در جهت ماندگاری این منابع برای نسل‌های آینده تغییر یابد.

با این تفاسیر به نظر می‌رسد که صنعت نفت ایران در شرایط جدید یک الزام بزرگ دارد و آن ورود برنامه‌ریزی شده و هدفمند به حوزه دانش و فناوری است. صنعت نفت در سال‌ها و دهه‌های اخیر همواره به دلیل تنگناهای سیاسی و اقتصادی از روند پیشرفت دانش و فناوری عقب‌افتاده است. این عقب‌افتادگی در سال‌های اخیر با اعمال تحریم‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. لازمه حضور دوباره ایران در صدر کشورهای تولیدکننده نفت و به تبع آن گاز جهان و همچنین بالابردن قدرت تاثیرگذاری این کشور به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر هیدروکربوری جهان در معادلات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی و نهایتا کاهش آسیب‌پذیری اقتصادی و صنعتی در این زمینه، حرکت بر مدار دانش و فناوری است، بنابراین در ابتدای امر، اقتصاد دانش‌بنیان باید در صنعت نفت و گاز به‌عنوان مزیت اصلی اقتصاد ایران تجلی پیدا کند. دوران پساتحریم فرصتی برای بازتعریف صنعت نفت ایران بر مبنای دانش روز است. قراردادهای جدید نفتی موسوم به IPC با هدفگذاری مشخص بر بهره‌گیری از دانش روز در حوزه بالادستی، گام مهمی در این راستا می‌باشد که باید با جدیت و باقدرت مدیریت شود تا زمینه انتقال فناوری و دانش روز به صنعت نفت کشور فراهم شده و عقب‌افتادگی‌های ایجاد شده جبران شود.