بازگشت «زمین» به خزانه شهری

تلاش برای تعریف درآمدهای پایدار برای اداره شهرها به خصوص شهر تهران یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که از سال‌های گذشته تاکنون در راس تکالیف مدیریتی شهر قرار گرفته است. در این میان بارها بر نقش شوراهای شهر به‌عنوان بازوی نظارتی شهری در کمک به قرار گرفتن شهرداری‌ها در مسیر کسب درآمدهای پایدار تاکید شده است. این در حالی است که به رغم تاکیدهای صورت گرفته، هنوز هیچ اقدام محسوسی برای ایجاد زمینه دسترسی مدیریت شهری به درآمدهای پایدار ایجاد نشده است. ابوالفضل مشکینی، دکترای برنامه‌ریزی شهری و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، در تشریح مهم‌ترین وظایف شوراهای شهر، با تاکید مجدد بر ضرورت فراهم‌آوری بسترهای لازم به منظور ایجاد درآمدهای پایدار شهری، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، یک راهکار کلیدی در این زمینه پیشنهاد کرد که رسیدن به آن علاوه بر عزم و اراده دولت و شهرداری‌ها، نیازمند پیگیری مصرانه و مستمر شوراهای شهر به خصوص در کلان‌شهرهایی همچون تهران است.

وی معتقد است به رغم آنکه طی سال‌های اخیر، شاهد تاکیدهای فراوانی از سوی کارشناسان، مسوولان دولت، شورای شهر و حتی شهرداری‌ها برای قطع وابستگی فرآیند درآمدزایی شهری از مسیر فروش تراکم و شهرفروشی بوده‌ایم اما عملا هیچ راهکار مشخص و کارآمدی برای تحقق این هدف اندیشیده نشده است. این در حالی است که تنها با یک راهکار کلیدی می‌توان منشأ و ریشه بسیاری از مشکلات شهری که درنتیجه نبود درآمد پایدار شهری ایجاد شده است را برطرف کرد. وی معتقد است مهم‌ترین راهکار دسترسی به درآمدهای پایدار شهری به ویژه در کلان‌شهرهایی همچون تهران، تغییر رویکرد دولت به موضوع «زمین» و «مالیات‌های محلی» است؛ به گفته مشکینی هم‌اکنون زمین به‌عنوان یک «ابزار قدرت» در اختیار دولت قرار دارد این در حالی است که زمین نه یک کالای ملی و نه یک ابزار قدرت بلکه کالایی «محلی» است. همان‌گونه که مسوولیت نگهداری از زمین‌های شهری در محدوده‌های شهرها برعهده شهرداری‌ها قرار دارد لازم است تمهیداتی اندیشیده شود تا با تغییر نگاه به زمین شهری از یک کالای ملی و ابزار قدرت به کالایی محلی، عوارض ناشی از خرید و فروش، مالیات‌های مربوط به آن و همچنین هزینه نگهداری زمین‌های شهری به‌عنوان درآمد پایدار در اختیار دولت‌های محلی یا همان شهرداری‌ها قرار بگیرد.

نسخه درمانی تراکم‌فروشی

صاحبنظر حوزه برنامه‌ریزی شهری و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در تشریح مهم‌ترین وظایف شوراهای شهر برای دسترسی شهرداری‌ها به درآمدهای شهری و رفع مشکلات و چالش‌های موجود در این مسیر به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد: هم‌اکنون زمان آن فرا رسیده است که مساله مالکیت و مدیریت زمین شهری به‌عنوان یکی از راهکارهای کلیدی تامین درآمدهای پایدار برای شهر تعیین تکلیف شود؛ اینکه زمین یک ابزار و کالای ملی و در اختیار دولت است یا به‌عنوان یک کالای محلی باید در خدمت تامین هزینه‌های شهری قرار بگیرد؟ ابوالفضل مشکینی با بیان اینکه این موضوع ریشه در مسائل مربوط به مالیه شهرداری‌ها دارد، خاطرنشان کرد: در حال حاضر بیشترین انتقادات مطرح به عملکرد شهرداری‌ها این است که شهرداری‌ها هم‌اکنون برای تامین هزینه‌های اداره شهر از طریق کمیسیون ماده ۱۰۰، شهرفروشی و تراکم‌فروشی می‌کنند و همین موضوع مشکلات بسیار زیادی را برای شهروندان فراهم کرده و امکان زیست شهری را با مخاطرات جدی روبه‌رو می‌کند.

وی ادامه داد: این در حالی است که شاید کمتر به این موضوع پرداخته شود که آیا پس از سال ۶۴ یعنی زمانی که تصمیم به قطع کمک‌های دولتی به شهرداری گرفته شد و از آن زمان به بعد شهرداری‌ها می‌بایست برای تامین هزینه‌های اداره شهر به‌صورت مستقل وارد شوند امکانات مربوط به این استقلال مالی نیز در اختیار شهرداری‌ها قرار گرفت یا خیر. مشکینی با بیان اینکه مطابق آمارهای جهانی، ۵۰ تا ۶۵ درصد از درآمدهای شهرداری‌ها در کشورهای توسعه‌یافته از محل مالیات‌های محلی تامین می‌شود، دریافت و واریز تمام مالیات‌ها به خزانه ملی را یکی از مهم‌ترین موانع تعریف درآمدهای پایدار برای شهرداری‌ها عنوان کرد. وی در این باره توضیح داد: هم‌اکنون تمام مالیات‌ها و عوارض دریافتی از مردم به‌صورت متمرکز به خرانه ملی واریز می‌شود این در حالی است که مردم در ازای پرداخت این مالیات‌ها انتظار دارند مدیریت شهری خدمات مطلوب را برای زندگی در شهرها به آنها ارائه کند.

مشکینی افزود: همین عدم دسترسی به عوارض و مالیات‌های محلی موجب شده، شهرداری‌ها برای تامین هزینه‌های مربوط به نیازهای اولیه شهر (همچون جمع‌آوری زباله‌ها، زیباسازی شهری و...) مطلوبیت‌های ثانویه یا کیفیت‌های زندگی شهری را در قالب شهرفروشی و فروش تراکم، به صاحبان سرمایه بفروشند. وی تاکید کرد: برای ایجاد درآمدهای پایدار شهری و مقابله با فروش مطلوبیت‌های شهری به صاحبان سرمایه، لازم است در وهله اول مالیات‌هایی که از جنس محلی هستند به دولت‌های محلی منتقل شوند و دولت تنها با نظارت بر هزینه‌کرد این مالیات‌ها در جایگاه حاکمیتی خود قرار بگیرد؛ نه اینکه تمام این مالیات‌ها را به‌طور مستقیم در اختیار بگیرد. مشکینی موضوع زمین شهری را یکی از مصادیق بارز این موضوع عنوان کرد و گفت: در این راستا لازم است زمین‌های محلی هم در اختیار دولت محلی قرار بگیرد و دولت از جایگاه حاکمیتی خود بر این موضوع نظارت داشته باشد.

وی افزود: در صورتی که خواهان آن هستیم تا به شهرها به‌عنوان نهاد مستقل نگاه شود باید هر آنچه متعلق به شهر است در اختیار شهر قرار بگیرد؛ از جمله باید مالیات‌ها و عوارض شهری و مدیریت زمین شهری در اختیار حکومت‌های محلی قرار بگیرد. مشکینی تاکید کرد: شوراهای شهر باید به‌صورت جدی به این مساله ورود کنند چرا که این موضوع مساله‌ای مدنی است و یکی از مهم‌ترین وظایف شوراها کمک به اداره شهر با استفاده از درآمدهای پایدار است. وی ادامه داد: براساس مطالعات صورت گرفته، در همه شهرهای دنیا بدون استثنا دولت‌های مرکزی به دولت‌های محلی کمک می‌کنند؛ به‌عنوان مثال در کشور سوئد ۲۰ درصد هزینه شهرداری‌ها توسط دولت تامین می‌شود؛ این نسبت در کشور ترکیه معادل ۲۵ درصد است. وی خاطرنشان کرد: بازگرداندن مالیات‌های شهری به خزانه شهر پایدارترین شکل درآمدی برای اداره شهرها محسوب می‌شود که باید به‌طور جدی از سوی شورای شهر مورد پیگیری قرار بگیرد.