سناریوهای پیش‌روی برجام

سعیده سادات فهری

حمیدرضا آصفی، سفیر سابق ایران در امارات و فرانسه در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به بررسی مواضع احتمالی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا در قبال برجام پرداخت و گفت سناریوهایی چون لغو یا اصلاح برجام در دوره دونالد ترامپ مطرح اما احتمال عملی شدن آنها بسیار کم است. آصفی گزینه دیگر را این دانست که آمریکایی‌ها ادعا کنند ایران برخی نکات را در برجام نقض کرده و آن را به کمیسیون مشترک ارجاع دهند. کمیسیون مشترک نیز اگر راضی نشد آن را به شورای امنیت برده و در آنجا کارشکنی کنند. به گفته سفیر سابق ایران در امارات این گزینه تاحدودی محتمل است، اما بیشتر از جنبه ایذایی قابل ارزیابی است تا اینکه بخواهند آن را عملیاتی کنند. به گفته آصفی، گزینه چهارم که از دیگر گزینه‌ها محتمل‌تر است سنگ اندازی در سر راه برجام است؛ یعنی آمریکایی‌ها همین برجام را حفظ کنند، اما بر سر راه اجرای آن موانعی ایجاد کنند.گفت و گوی «دنیای اقتصاد را با این سیاستمدار و دیپلمات سابق می خوانید:

جناب آصفی، در ابتدا کمی راجع به پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ایالات‌متحده آمریکا که برخی از آن به‌عنوان یک پدیده یاد می‌کنند، توضیح دهید؟

برای تحلیل و ارزیابی دونالد ترامپ باید سابقه‌اش را درنظر گرفت؛ نخست اینکه ترامپ، سیاستمدار نبوده و ثانیا حزب جمهوری‌خواه نیز از او حمایت نکرده است. بنابراین تحلیل و ارزیابی چهره‌ای مانند ترامپ کاملا متفاوت از چهره‌ای است که حزب پشت او بوده و در همکاری و همراهی حزب به قدرت رسیده است. ترامپ با شعارهایی که داد و با دست گذاشتن روی حساسیت‌ها و نقاط ضعف و انتظارات مردم آمریکا و در کنار آن، بهره‌برداری از شخصیت ضعیف هیلاری کلینتون توانست به پیروزی برسد؛ بنابراین زمانی که کسی می‌خواهد از ترامپ یک ارزیابی ارائه دهد باید توجه داشته باشد که موقعیت او با جرج بوش، رونالد ریگان، بیل کلینتون و باراک اوباما که به‌طور کامل از حمایت حزب برخوردار بودند، متفاوت است.

در یک نگاه کلی روی کار آمدن ترامپ چه تاثیری بر سیاست خارجی آمریکا خواهد داشت و آیا ساختار آمریکا مجوز تغییرات وسیع را به ترامپ خواهد داد؟

باید توجه داشت در آمریکا ساختارها و نهادها مهم‌تر از افراد هستند و چارچوب‌هایی که در آمریکا است، معمولا رئیس‌جمهور را در چنبره خود قرار می‌دهند، اما در مورد ترامپ ممکن است این روند را شاهد نباشیم؛ زیرا ترامپ نشان داده که اولا خیلی متزلزل و بی‌ثبات است و ثانیا ضرورتا معلوم نیست اگر کنگره و سنا نظراتی بدهند ایشان دنبال کند. به‌نظرم در مورد ترامپ باید دید تیمی که انتخاب می کند به چه صورت است؛ زیرا این تیم بیشتر بر روی ترامپ تاثیرگذار خواهند بود تا نهادها و حزب جمهوری‌خواه. در این صورت می توان سیاست خارجی ترامپ را مورد ارزیابی قرار داد.

دونالد ترامپ طی رقابت‌های انتخاباتی، صحبت‌های تند و تیزی راجع به برجام داشت و حتی پس از انتخابات نیز ولید فارس، مشاور خاورمیانه‌ای وی صحبت از احتمال اصلاح و بازبینی برجام در دوره جدید کرده است. اما دونالد ترامپ اواسط هفته گذشته در گفت‌وگویی با برنامه 60 دقیقه شبکه «سی.بی.اس» اصلا اشاره‌ای به برجام نکرده بود؛ بنابراین عده‌ای بر این باورند که مساله ایران و برجام برای رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا در اولویت نیست. به نظر شما مساله ایران و برجام برای ترامپ چقدر اهمیت دارد؟

در انتخابات اخیر اصولا سیاست خارجی در تبلیغات کاندیداها خیلی پررنگ نبود و موضوعات داخلی بسیار پررنگ‌تر از سیاست خارجی بود. همچنین ترامپ از سیاست خارجی ضعیف باراک اوباما حداکثر بهره را برد تا موقعیت رقیب دموکراتش را به خطر بیندازد. اما باید توجه داشت که در سیاست خارجی آمریکا، ایران موقعیت خاصی دارد و هر رئیس‌جمهوری که بیاید نمی تواند نسبت به ایران بی‌تفاوت باشد؛ زیرا تحولات خاورمیانه بدون دخالت و نقش‌آفرینی موثر ایران معنا نمی دهد. مگر اینکه بپذیریم ترامپ این نقطه از دنیا را بخواهد فراموش کند که بعید است. بنابراین من تصور می کنم به هر حال جمهوری اسلامی ایران و تحولات منطقه از موضوعات مورد توجه دونالد ترامپ خواهد بود. اما در این رابطه که او چه زمانی بیشتر به این حوزه بپردازد اختلاف نظر وجود دارد. اخیرا اظهارنظری از سوی یکی از نزدیکان ترامپ صورت گرفته بود مبنی‌بر اینکه رابطه با ایران در چارچوب نگرش ترامپ به روابط با روسیه می‌تواند بهبود پیدا کند. این اظهار نظر از سوی یک مقام آمریکایی، اظهارنظر جدیدی است و نشان می دهد که برای ترامپ منطقه خاورمیانه مهم است. در مورد برجام نیز ترامپ نمی‌تواند کاملا بی‌تفاوت از کنار آن عبور کند. گرچه معتقدم موضع او تا روزی که وارد کاخ سفید شود خیلی بالا پایین خواهد شد. کما اینکه تا به امروز نیز در مورد برجام موضع واحدی را از سوی ترامپ شاهد نبوده‌ایم. بنابراین برجام نیز در دستور کار او خواهد بود اما نه به آن صورت که در تبلیغات انتخاباتی بیان کرده است. با توجه به آنکه برای مردم آمریکا بیشتر موضوعات معیشت، تولید، تجارت و کار اهمیت دارد، طبیعی است که برجام، موضوع اول مردم آمریکا نیست.

شما چه سناریوهای احتمالی را در رابطه با برجام در دولت آینده آمریکا محتمل می‌دانید؟

چند سناریو را برای برجام می‌توان متصور بود؛ نخست اینکه ترامپ برجام را پاره کند و بگوید آن را قبول ندارد که این سناریو به نظر من کاملا منتفی است. سناریوی دوم این است که ترامپ اعلام کند که باید مجددا با ایران وارد مذاکره شد تا برخی موضوعات اصلاح شود؛ من تردید دارم که چنین سناریویی نیز عملیاتی شود. این در حالی است که اگر آمریکایی‌ها چنین مساله‌ای را مطرح کنند، ایران باید از آن استقبال کند و بگوید چون آمریکا بدعهدی کرده پس بهتر است برجام به‌روز شود. شک نکنید در این صورت آمریکا پا پس خواهد کشید. اما اگر ما اصرار داشته باشیم که برجام قابل‌مذاکره نیست این نشان می‌دهد که ایران نگران است یا ضعفی دارد. همچنین اروپا نیز به چنین امری رضایت نخواهد داد؛ چرا که رسیدن به این توافق دو سال زمان و زحمت برده است؛ بنابراین اگر قرار باشد که برجام اصلاح شود باز هم چند سال دیگر زمان می برد که هیچ یک از کشورهای مذاکره‌کننده شامل اروپا، چین و روسیه خواهان چنین مساله‌ای نیستند؛ بنابراین اگر چنین گزینه‌ای از سوی آمریکا مطرح شد ایران نباید خود را درگیر کند و اجازه بدهد که اروپا و آمریکا با همدیگر مسائل‌شان را حل و فصل کنند. گزینه سوم می‌تواند این باشد که آمریکایی‌ها ادعا کنند ایران برخی نکات را در برجام نقض کرده و آن را به کمیسیون مشترک ارجاع دهند. کمیسیون مشترک نیز اگر راضی نشد آن را به شورای امنیت برده و در آنجا کارشکنی کنند؛ این گزینه تا حدودی محتمل است اما من بیشتر آن را از جنبه ایذایی می‌بینم تا اینکه بخواهند آن را عملیاتی کنند. گزینه چهارم که از دیگر گزینه‌ها محتمل‌تر است سنگ‌اندازی در سر راه برجام است؛ یعنی همین برجام را حفظ کنند، اما به‌عنوان مثال وزیر خزانه داری آمریکا بیاید به بانک‌های اروپایی و ایرباس و... در صورت همکاری با ایران مجوز ندهد. البته این اقدامات کم و بیش در دوره اوباما نیز صورت گرفته بود. باید توجه داشت که در این خصوص اگر کلینتون هم روی کار می‌آمد خیلی شرایط تغییر نمی‌کرد؛ چراکه کلینتون نیز گفته بود در صورت پیروزی در انتخابات برجام را حفظ اما در راه اجرای آن سختگیری خواهد کرد.

اگر رابطه ایران و اتحادیه اروپا به سمت بهبود و گسترش پیش برود، در این صورت آیا کار آمریکا برای تحریک اروپا علیه ایران سخت‌تر نخواهد شد؟

باید توجه داشت که بانک‌های اروپایی و اقتصاد اروپا خیلی به آمریکا وابسته است و جریمه‌های سنگینی برایشان وضع شده است. بعد از اجرای برجام، کارها در حوزه بانکی، انتقال تکنولوژی و سرمایه‌گذاری بیمه‌ها بسیار کند جلو رفته است. این بدان معناست که آمریکا اجازه نداده اروپا آنچنان که باید و شاید در ایران فعالیت کند. اما در مورد ترامپ وضعیت تفاوت دارد زیرا بسیاری از سیاست‌های ترامپ، منجر خواهد شد که فشارها بر اروپا بیشتر شود. اگر ترامپ پناهجوها را از کشورهای عربی و مسلمان نپذیرد اینها به اروپا سرریز خواهند شد و این مساله برای آنها جای نگرانی دارد. من اعتقاد دارم ترامپ هنوز سیاست‌های واقعی خود را نشان نداده و این سیاست‌ها پس از آنکه او وارد کاخ سفید شود مشخص خواهد شد. اما به هر حال تا به امروز مواضعی که ترامپ درخصوص سوریه و یا روسیه اعلام کرده خیلی بهتر از باراک اوباماست.