آب؛ اصلی‌ترین چالش زیست‌محیطی چهار سال آینده

فاطمه باباخانی

انتخاب عیسی کلانتری به‌عنوان معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌نظر می‌رسد با موضوع اولویت آب و مدیریت منابع آبی صورت گرفته باشد. مدیری که در دوران وزارت خود بر کشاورزی و توسعه آن تاکید داشت، در سال‌های بعد با یک چرخش قابل‌توجه خواستار کاهش سطح زیر کشت شده بود و همچنین خودکفایی در محصولی مانند گندم را مانند سابق افتخار تلقی نمی‌کرد. او در ستاد احیای دریاچه ارومیه با وجود انتقادهایی که به آن مطرح است کارنامه قابل ‌قبولی از نظر رئیس‌جمهوری داشت و حال قرار است در مدیریت کلان این حوزه و رایزنی با وزارتخانه‌هایی مانند نیرو، کشاورزی و صنعت و معدن از تنوع زیستی، حیات وحش و مدیریت مطلوب منابع آبی دفاع کند. در این راه اولویت‌ها چیست و جانشین ابتکار چه مواردی را باید در سرلوحه فعالیت‌هایش قرار دهد؟

آب را رایگان ندهیم

ابوالفضل آبشت، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌ها در گفت‌و‌گو با «دنیای اقتصاد» بیان کرد: اولین اولویتی که باید آقای کلانتری به آن توجه کند مساله مدیریت منابع آبی است که خوشبختانه جزو مسائل مهم کشوری نیز قرار گرفته است. وی افزود: زمانی که از منابع آبی صحبت می‌شود هم تالاب‌ها و آب‌های سطحی را مدنظر داریم و هم به آب‌های زیرزمینی اشاره می‌کنیم. ما باید بتوانیم تالاب‌ها را به‌عنوان اکوسیستم‌های ارزشمند آبی حفاظت کنیم نه اینکه به خاطر مدیریت نامناسب آنها را از دست بدهیم. مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌ها با اشاره به کارنامه قابل قبول عیسی کلانتری در ستاد احیای دریاچه ارومیه ادامه داد: صحبت‌هایی که تاکنون مدیریت جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست داشته نشان می‌دهد مدیریت منابع آبی جزو اولویت‌هایی است که به درستی از سوی این مقام مسوول تشخیص داده شده است.

وی همچنین بازنگری و بازبینی در مدیریت منابع آبی را خواستار شد و گفت: آب باید به قیمت واقعی خود برسد. در حال حاضر آب تقریبا رایگان است در حالی که منابع این مایع حیاتی کمیاب و در برخی مناطق به سمت نایاب شدن پیش می‌رود. کشاورزی ۹۰ درصد حوضه‌های آبریز تالابی را به خود اختصاص داده درحالی که تنها ۳۰ تا ۴۰ درصد بازدهی دارد. طبیعتا برای مدیریت این عرصه‌ها باید بین سازمان جهاد کشاورزی و محیط‌زیست هماهنگی‌هایی صورت بگیرد و در آن از مشارکت مردم محلی برای مدیریت این منابع بهره گرفته شود. آبشت در همین رابطه به تجربه طرح ملی حفاظت از تالاب‌ها اشاره و اضافه کرد: در ۱۱۰ روستای حوضه آبریز دریاچه ارومیه با کمک کشور ژاپن توانستیم با مشارکت مردم محلی راندمان کشاورزی را بیش از ۳۰ درصد از سطح فعلی ارتقا بخشیم.

وی با بیان اینکه ما نمی‌خواهیم همواره توپ را به زمین دولتی‌ها بیندازیم، عنوان کرد: مسوولان باید به سمت درگیر کردن مردم در مدیریت عرصه‌های آبی و خاکی تغییر جهت دهند. این امر در خلال برنامه‌های توانمندسازی و آموزش امکان‌پذیر است. سازمان‌های مردم‌نهاد در این راه می‌توانند به‌عنوان بازوی اجرایی در درگیر کردن مردم در این مدیریت عمل کنند. اغلب تالاب‌های ایران در شرایط نامناسبی به‌سر می‌برند، کدامیک از آنها در اولویت برنامه‌های ریاست جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست برای اقدامات احیایی باید قرار گیرد؟ آبشت در این باره گفت: کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۱ برای حفاظت از تالاب‌های جهان در شهر رامسر ایران کلید خورد. در حال حاضر ما ۳۵ تالاب ثبت شده در این کنوانسیون داریم که به جامعه بین‌الملل برای حفاظت از آنها تعهد داده‌ایم. بنابراین اولویت ما برای حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه باید رامسرسایت‌ها باشد. در عین حال با توجه به تعداد زیاد این تالاب‌ها و منابع مالی محدود در سازمان حفاظت محیط‌زیست برنامه‌ای را برای ارزیابی آسیب‌پذیری این تالاب‌ها انجام داده‌ایم. براساس این مطالعات تالاب‌هایی که آسیب‌پذیری بیشتری در حوزه‌های تنوع زیستی، اقتصادی، اجتماعی و زیستگاه دارند در اولویت قرار می‌گیرند.

ضرورت توجه بیشتر به محیط‌زیست دریایی

شهرام فداکار مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درباره اولویت‌های مدیریت جدید این سازمان بیان کرد: سیاست‌های کلان محیط‌زیست در قالب برنامه ششم توسعه و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری به سازمان حفاظت محیط‌زیست ابلاغ شده است. چنانچه این سیاست‌ها پیاده‌سازی شوند می‌توان به بهبود محیط‌زیست در ایران امیدوار بود. وی افزود: در عین‌حال ما مجموعه‌ای از تعهدات بین‌المللی را داریم که باید آنها را رعایت کنیم. به‌عنوان مثال درباره ۱۲ کشوری که با آنها در حوزه محیط‌زیست دریایی مرتبط هستیم مجموعه کنوانسیون‌هایی وجود دارد که باید الزامات آنها را در نظر بگیریم. محیط‌زیست دریایی از جمله حوزه‌هایی در سازمان حفاظت محیط‌زیست است که کمترین اقبال و توجه به سمت آن وجود دارد. آیا در این دوره وضعیت این حوزه بهبود خواهد یافت؟

مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: درخواست من این است که به موضوع محیط‌زیست دریایی اهمیت بیشتری داده شود. سیاست کلان نظام بر توسعه دریامحور متکی است و این امر نگاه ویژه‌ای به این عرصه را می‌طلبد. وی افزود: در حال حاضر در محیط‌زیست دریایی ایران ۵۰۰ هزار کیلومتر محدوده داریم که دولت می‌تواند در مسائل محیط‌زیستی آنها بررسی و اقدامات لازم را انجام دهد. این مساحت به اندازه یک سوم سرزمین ما است که نشان‌دهنده اهمیت آن در حوزه‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی است. فداکار با اشاره به اینکه ایران با ۱۲ کشور در قالب دو کنوانسیون منطقه‌ای کویت و تهران در ارتباط است، عنوان کرد: مقام معظم رهبری در دیپلماسی محیط‌زیست نگاه ویژه‌ای را خواستار شده است و ما می‌توانیم عملکرد برون‌مرزی خود در این حوزه را وسعت بخشیم.

تعامل سه دستگاه متولی منابع آبی برقرار شود

فتحی کارشناس حوزه مدیریت منابع آبی نیز به «دنیای اقتصاد» درباره مهم‌ترین اولویت‌های ریاست جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: مدیریت منابع آبی از اصلی‌ترین حوزه‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. وی افزود: ما در دو حوزه آلودگی منابع آب که شامل تخلیه فاضلاب و پسماند می‌شود و مدیریت آب‌های سطحی و زیرزمینی نیازمند اصلاح در رویکردها هستیم. این کارشناس حوزه آب خشک شدن رودخانه‌ها و از بین رفتن تالاب‌ها را نتیجه عدم مدیریت مطلوب منابع آبی دانست و عنوان کرد: سازمان حفاظت محیط‌زیست با توجه به شرح وظایفی که دارد یک سازمان حاکمیتی است که باید بر اجرای برنامه‌های حفاظت و پروژه‌های وزارت نیرو نظارت داشته باشد.

وی اضافه کرد: ارتقای بهره‌وری در کشاورزی و اصلاح الگو و مدیریت مصرف آب از جمله مواردی است که با همکاری وزارت نیرو و کشاورزی امکان‌پذیر است. از این‌رو امیدوارم با تکمیل شدن کابینه و تعیین وزیر نیرو تعامل میان دو وزارت کشاورزی و نیرو و محیط‌زیست به‌عنوان یک دستگاه حاکمیتی برقرار شود تا بتوانیم برای دشت‌هایی که وضعیت بحرانی پیدا کرده‌اند و دشت‌هایی که بیلان منفی دارند و بیش از حد متعارف از آب‌های زیرزمینی آنها بهره‌برداری می‌شود، راه‌حلی بیابیم. وی این راه‌حل‌ها را میان‌مدت و بلندمدت ارزیابی کرد و ادامه داد: وزارت نیرو و جهاد کشاورزی باید در برنامه‌های احیای منابع آبی آستین بالا بزنند. این کارشناس منابع آبی در عین حال به روزرسانی حقوق و قوانین در حوزه مدیریت آب را خواستار شد و گفت: ما پیوسته در معرض خشکسالی بوده‌ایم و در این بخش خسارت‌های زیادی به لحاظ اقتصادی به ما وارد شده است. این در حالی است که در دوره‌های ترسالی با اجرای برنامه‌های حفاظتی می‌توانیم جلوی این خسارت‌ها را بگیریم تا با خشکسالی مقابله صحیح داشته باشیم. وی اضافه کرد: ما باید سراغ الگوی کشت استاندارد برویم و برای مناطق مختلف تعریفی از داشته‌ها و محصولات مناسب کشت داشته باشیم. در غیاب چنین ارزیابی‌هایی در مناطق با منابع محدود آبی محصولات آب بر را کشت کرده و به خشکسالی در این مناطق دامن می‌زنیم.

فتحی ادامه داد: در سه دهه گذشته هماهنگی میان این سه نهاد و دستگاه وجود نداشت. سدهای زیادی برای توسعه کشاورزی از سوی وزارت نیرو ساخته شد درحالی که جهاد کشاورزی در پایین دست شبکه آبیاری را ساماندهی نکرده بود. به این ترتیب درحالی که وزارت نیرو اعتبارات سدسازی را دریافت کرده که اعتبارات سنواتی شبکه آبیاری تخصیص پیدا نکرده بود. مدیریت آب در کشاورزی به عقیده این کارشناس منابع آبی یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی است که باید مدنظر قرار گیرد، وی با بیان این مطلب عنوان کرد: ما هر چقدر هم برای مردم درباره صرفه‌جویی آب تبلیغ کنیم تنها می‌توانیم حجم ناچیزی از منابع را مدیریت کنیم. در کشاورزی ما مشکلات عدیده‌ای داریم و باید به تعامل قابل قبولی میان دستگاه‌های متولی برسیم. فتحی در پاسخ‌به این سوال که عیسی کلانتری در کارنامه فعالیت خود وزارت جهاد کشاورزی را دارد، چقدر امیدوارید این سابقه بتواند به اصلاح مدیریت منابع آبی بینجامد؟ گفت: آدم به امید زنده است. دکتر کلانتری نقاط ضعفی در توسعه کشاورزی داشته است همان‌طور که سایر مدیران نیز در کارنامه خود نقاط ضعف و قوت دارند. با این حال با توجه به تسلط در این حوزه او می‌تواند بر‌ای جبران مافات به‌خوبی عمل کند. با توجه به تجربه‌ای که این مقام مسوول در احیای ارومیه و تجربه‌ای که در مدیریت منابع آبی داشته قادر است در احیای منابع آب قدم موثر بردارد.

نوک حمله را به سمت مردم نگیرید

حسین افشار فعال محیط‌زیست نیز در گفت‌و‌گو با «دنیای اقتصاد» از کلانتری خواست تا به‌عنوان رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در جلسات هیات دولت به موضوع بحران آب و محیط‌زیست به‌گونه‌ای بپردازد که بتواند سایر وزرا را قانع کند در فعالیت‌هایشان این حوزه را در اولویت قرار دهند. به گفته او، در گذشته در این جلسات از محیط‌زیست به‌عنوان محیط ایست یاد می‌شد و باید نگرش‌ها نسبت به این مقوله تغییر یابد. وی که از اهالی استان کرمان است و برای احیای جازموریان تلاش می‌کند، درباره راهکارهای مقابله با خشکسالی در این منطقه گفت: مسوولان همواره عنوان می‌کنند که در این منطقه برداشت آب خارج از ظرفیت بوده و مردم محلی برای کشاورزی اقدام به حفر چند چاه غیرمجاز کرده‌اند. این در حالی که هیچ‌کس به این مقوله توجه نمی‌کند اگر توسعه صنعتی در این منطقه رخ داده بود نیاز به حفر چنین چاه‌هایی نبود. مردم به ابزاری برای معیشت نیاز دارند و کشاورزی تنها راه‌حل آنهاست، در عین حال بسیاری از محصولات تولیدی نیز در نهایت به واسطه عدم دسترسی به بازار به فروش نرسیده و کشاورز تنها متضرر می‌شود.

وی با انتقاد از طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای بیان کرد: ما نیازمند آمایش سرزمین هستیم، کارخانه فولاد در حال حاضر در کویری که آب ندارد تاسیس می‌شود و پتروشیمی فجر نیز با وجود نیازمند بودن به حجم بالای آب در این استان راه‌اندازی شده است. وی از رئیس جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست رسیدگی به وضعیت تالاب جازموریان را خواستار شد و گفت: ما نیازمند عزم قوی برای احیای این تالاب هستیم. درحال حاضر جهاد دانشگاهی به‌عنوان مدیر احیای این تالاب معرفی شده که کارنامه قابل قبولی تاکنون به جای نگذاشته است. آنها در فرآیند احیا، نسخه‌های پیچیده شده درباره ارومیه را لحاظ می‌کنند این در حالی است که آب ارومیه شور و آب جازموریان شیرین است. این فعال محیط‌زیست همچنین از فعالیت‌های سدسازی در این منطقه گله کرد و افزود: سد جیرفت آب کمی در خود جای داده است و در حالی که جازموریان با مشکل خشکی مواجه است شاهدیم در بالادست جیرفت سد صفارود در حال تاسیس است.

این روند غلطی است که امیدواریم در دوره جدید مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست چنین مشکلاتی حل شود. وی ادامه داد: تا سال ۱۳۴۲ در حاشیه جیرفت و هلیل رود برنجکاری می‌شد و در این سال با مطالعات صورت گرفته و ارزیابی منابع آبی از کشاورزان خواسته شد به سمت کشت‌های جایگزین بروند. با توجه به بحران‌های کنونی بار دیگر ما نیازمند این اصلاح الگو و حتی شیوه‌های معیشت مکمل نظیر گردشگری و توسعه آن هستیم. افشار در عین‌حال هر گونه تغییری را نیازمند مشاوره مردم بومی و محلی دانست و گفت: زمانی که ارگ بم ویران و نیاز به بازسازی و مرمت آن وجود داشت، پیرمردان استاد کار بیش از هر معمار خبره‌ای دانش احیا را داشتند. در مدیریت منابع آبی نیز باید دانش بومی به رسمیت شناخته شده و از مردم محلی برای تغییر الگوی کشت کمک گرفته شود.