ضرورت تهیه طرح جامع نورپردازی در شهرها

دکتر مصطفی بهزاد فر
استاد طراحی شهری و رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران

نور یکی از مهم ترین ارکان زندگی بشر است. چه زندگی را شعور یکتایی و حقیقت عرفانی بدانیم و چه محیطی مصنوع دست انسان مدرن شهری و روستایی، همه جا نور جاری است و اگر از نور درست بهره برداری کنیم، می‌توانیم کیفیت محیطمان را ارتقاء دهیم. این در حالی است که کمتر به نور به عنوان یکی از عوامل زندگی توجه می‌کنیم. از نگاه طراحی شهری نیز جامعیت وجود نور در شهر، روستا ، آبادی، اجتماع و... مورد توجه است و اگر نتوانیم نور را ببینیم، بفهمیم و با آن بازی کنیم، نمی توانیم ساز و کارهای نور در شهر و آبادی، کوچه و خیابان و نظایر آن را بشناسیم و بالتبع نمی توانیم برنامه، طرح و ساخت و ساز مطلوب و پاسخگوی نیازهای انسانی‌مان داشته باشیم. پس باید شهرها و آبادی‌ها را در ارتباط با نور از سه زاویه مورد توجه قرار دهیم.

الف) باید به صورت متعارف و متداول از نور به عنوان یک ابزار در آبادی‌هایمان بهره بگیریم؛ ابزاری کاربردی و کار کردی. امروزه شهرها تبدیل به مکان هایی شبانه روزی شده اند و تعطیلی شب معنایی ندارد. زندگی، حیات و اقتصاد در شب هنگام ادامه دارد. منظور از نور در شب فقط جنبه الکتریکال آن نیست. در شهرها نفس حضور نور و سرزندگی ناشی از آن مهم است.

ب) توجه به نور از دیدگاه زیبایی شناسی و تأثیری که بر کیفیت محیط‌های شهری دارد.

ج) توجه به نور در جایگاهی فراتر از زیباشناسی؛ چه در کالبد و چه در ابزار و تجهیزات نورپردازی، مانند کاربرد آن در پزشکی، مهندسی و... .

هر سه جنبه عنوان شده در نوع خود بسیار با اهمیت هستند، اما موضوع بحث من در اینجا و در شرایط امروز دنیا، مورد دوم است؛ چرا که امروزه تقریبا در همه دنیا، این موضوع که زندگی در شب هنگام نیز ادامه دارد، یعنی موضوع دوم، جا افتاده است. ما تقریبا بدون توجه به موقعیت جغرافیایی و فصلی که در آن قرار گرفته ایم، به طور متوسط 12 ساعت از شبانه روز را در تاریکی قرارداریم و این زمان زیادی است که قابل چشم پوشی نیست. مورد سوم هم در جای خود بسیار حائز اهمیت است. اما انسان امروز نیازهای مختلفی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها نیاز روحی است و این نیاز هنگامی برآورده می‌شود که انبساط خاطر وجود داشته باشد. یکی از نمایان گرها یا نمودهای دلپذیری که موجب انبساط خاطر انسان می‌شود مناظر شهری است؛ یعنی همه آن چیزی که از شهر در معرض ادراک انسان است. برای دست یافتن به انبساط خاطر، این منظر باید دلپذیر باشد. از آنجا که یکی از سریع ترین ابزارهای ادراک انسان، حس بینایی است، مهم ترین بخش منظر برای انسان، قسمتی است که با چشم دیده می‌شود و به آنها منظر بصری، ویژوال و یا دیداری گفته می‌شود. بنابراین شهرها نیازمند برنامه‌ها و طرح‌های مختلف برای کنترل و طراحی این مناظر هستند.

هدف ما طراحان شهری آن‌است که هم شب و هم روز از نور به عنوان عنصر زیبایی شناسی بهره بگیریم و منظر شهرمان را بسازیم. بنابراین؛ باید از دیدگاه زیبایی شناسی به منظر شهرها توجه کنیم. از دیگر دلایلی که بیانگر اهمیت منظر شهرهاست، مسأله گردشگری به‌عنوان یک ابزار اقتصادی است. منظرشهرهای ما چه در روز و چه در شب باید قابلیت رقابت در اقتصاد بین المللی با شهرهای دیگر جهان را داشته باشد. بنابراین فقط روشن کردن منظر شهرها کافی نیست و بازی با نور با اهداف زیباشناسانه هم مهم است. یعنی ابتدا لازم است که جنبه‌های شاخص منظر شهرها به نمایش گذاشته شود و هم این کار به صورتی زیبا انجام شود. کشور ما از این نظر در مراحل اولیه راه است. بسیاری از تابلوهای شهری در شب قابل دیدن نیستند، همچنین بسیاری از جاذبه‌های گردشگری در کشور ما اصلا نورپردازی نشده اند که بتوانند جاذب توریست در شب هنگام باشند و یا اینکه به نحو صحیحی نورپردازی آنها انجام نشده که به اندازه کافی جذاب باشند. حتی برخی از نورپردازی‌های انجام شده بیشتر حالت دافعه دارند تا جاذبه. ازاین‌رو می‌توانیم بگوییم ما به یک برنامه طرح جامع و یا یک نقشه راه برای نورپردازی شبانه شهرهایمان نیاز داریم که به ما بگوید چه چیزی و چگونه باید روشن شود و در کدام فضاها و بناها باید تاریک بمانند.

طرح جامع نورپردازی باید به نورپردازی‌های سطح شهر نظم دهد. در اصطلاح طراحی شهری می‌گوییم طرح ساماندهی که در واقع روابط بین مجموعه عناصر را تنظیم می‌کند و این فقط مربوط به نورپردازی‌های دائمی نیست. طرح جامع نورپردازی باید نورپردازی‌های مناسبتی را نیز ساماندهی کند. ما اگر در طرح‌های جامع نورپردازی به ترکیب، ترتیب، تنوع و هنجارهایی که کیفیت محیط را معنا می‌کند، توجه شود، منظر زیبا و دلپذیری از شهرها ایجاد می‌شود که می‌تواند نه فقط باعث افتخار شهروندان و طراحان نورپردازی شهر باشد که می‌تواند جاذب توریست باشد و او را به سمت مقاصد گردشگری مشخصی هدایت کند. به این صورت شهر و منظر شهری معنا می‌یابد. طرح جامع نورپردازی یک طرح و برنامه جامع برای شهر و یا بخشی از آن است که به شیوه‌ها و تکنیک‌های ویژه‌ای نیاز دارد، ضمن آنکه بهتر است به بهترین وجه از فناوری‌های روز مانند فناوری شهر هوشمند در آن استفاده کنیم. به عنوان مثال امروز در فناوری شهر هوشمند، دیگر پارچه حذف شده و ازاین نظر نورپردازی ارزش اقتصادی دارد. حساب کنید که در ماه محرم چقدر از پارچه استفاده می‌شود. در صورتی که می‌شود از طریق نور، پرده‌های مجازی ایجاد کرد و روی پرده‌های مجازی نورپردازی کرد. در حالی که پارچه را دور می‌ریزیم، پرده‌های مجازی دور ریختنی نیست. پرده‌های مجازی را هر زمان خواستیم ایجاد می‌کنیم و می‌توانیم زیباترین معناها را بدون تکرار تعریف و تعبیر کنیم.

باید قبول کنیم اگر طرح جامع نورپردازی برای شهر وجود ندارد، یک مسأله است. طرح جامع خود در دل طرح جامع طراحی شهری قرار می‌گیرد و نه در دل طرح جامع و تفصیلی متعارف. مدیران شهری باید بدانند که شهرهایمان نیاز به یک طرح جامع نورپردازی دارند که خود یک طرح جامع موضوعی در دل طرح جامع یا طراحی شهری جامع است. باید بدانیم که نور در فرهنگ و اقتصاد کشور و تبلیغ برای انقلاب، هویت ایرانی و همینطور برای امنیت بسیار اهمیت دارد. با وجود آنکه در مقیاس کلان، کشور ما یکی از امن ترین کشورهاست اما در مقیاس خرد این نورپردازی و روشنایی است که به فضاهای شهری ما احساس امنیت می‌بخشد. موضوع طرح جامع نورپردازی در اغلب کشورهای پیشرفته مانند فرانسه کاملا جا افتاده است اما در ایران هنوز نوپا است. هرچند شهرهایی مانند مشهد، شیراز و تهران اقداماتی در این زمینه انجام داده اند اما همه این موارد نقطه شروع هستند که باید تکامل یابند تا نتیجه لازم حاصل شود.