بهشاد مهاجر
دانشجوی دکترای مهندسی و مدیریت منابع آب

کاهش سرانه منابع آب تجدید‌پذیر، خشکسالی‌های پی‌در‌پی، مدیریت ناکارآمد و بهره‌وری کم در تامین و مصرف آب، کمبود راهکارهای یکپارچه و سیستماتیک در حکمرانی آب، ناآرامی‌های سیاسی در منطقه، نابودی پهنه‌های آبی طبیعی، تنزل زیست‌محیطی و اثرات تغییر اقلیم، همگی از جمله چالش‌های فزاینده در مدیریت و بهره‌برداری منابع طبیعی هستند که تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن بیش از پیش در حال نمایان شدن است.

تاکید صاحب‌نظران بر اهمیت تقویت و استفاده همه‌جانبه از ظرفیت‌های دیپلماسی آب در حل منازعات آب‌های فرامرزی و داخلی

به موازات تمام ابعاد داخلی چالش کمبود آب و اهمیت اعمال سیاست‌های منطبق با شرایط حال و آینده منابع آبی در داخل کشور، دیپلماسی آب‌های مرزی و فرامرزی با در نظرگرفتن موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران، به‌عنوان ابزاری ضروری تلقی می‌شود و می‌تواند حلقه مکمل بسیج همگانی درجهت مدیریت بحران آب و سازگاری با مشکلات ناشی از کم‌آبی در کشور تلقی شود. ابزاری که به گفته دکتر عباس عراقچی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، استفاده از آن محدود به کشور‌های همسایه در یک حوضه آبی مشترک نمی‌شود و تمام کشورهایی که به‌طور مستقیم یا غیر‌مستقیم از تبعات کم‌آبی متضرر می‌شوند، در حال بهره‌مندی از این ابزار موثر در جهت کاهش تبعات بحرانی هستند که جامعه بین‌المللی آن را تهدیدکننده صلح و امنیت جهان می‌داند.

به عقیده او این امر باید بسیار فراتر از دیپلماسی آب‌های فرا‌مرزی مورد بحث باشد و به‌عنوان راهکاری جامع در حل مشکلات منابع آبی داخل کشور نیز مورد استفاده قرار گیرد. نویسنده کتاب «دیپلماسی آب‌های فرامرزی و نظام بین‌الملل»، معتقد است که موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران و قرارگیری در حوضه‌های آبی مشترک با همسایگان شرقی و غربی از یک سو و افزایش ناآرامی‌های سیاسی در خاورمیانه و جدی‌تر شدن منازعات داخلی و منطقه‌ای بر سر آب از سوی دیگر، به‌کارگیری تمام توان دیپلماسی کشور را بیش از پیش ضروری می‌نماید.دکتر عباس عراقچی در نشست «بررسی چالش‌های هیدروپلیتیک ایران و لزوم دیپلماسی آب در حل تنش‌های سیاسی» با اشاره به آمارهای موجود در ارتباط با منابع آب کشور بیان کرده است که سرانه آب هر نفر در کشور، زیر ١٥٠٠ متر مکعب است و برآورد می‌شود که این رقم درسال ٢٠٢٥ به ٨٠٠ متر مکعب برسد.

همچنین میانگین بارش باران در کشور سالانه ٢٢٠ میلی متر است و حدود 350 الی ٤٠٠ میلیارد مترمکعب آن به روان‌آب تبدیل می‌شود که حدود ٢٨٠ میلیارد متر مکعب آن تبخیر می‌شود، ٨٣ میلیارد مکعب آن وارد مجاری سطحی و رودخانه‌ها و مابقی آن وارد آبخوان‌ها می‌شود. همچنین میزان آب‌های ورودی به کشور برابر 9 میلیارد متر مکعب و آب‌های خروجی از کشور برابر 7 میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شود. طبق گفته‌های ایشان بیش از 260 حوضه مشترک بین 148 کشور وجود دارد که همین امر زمینه درگیری بر سر منابع آبی را ایجاد می‌کند. اما، بسیاری معتقدند که با وجود این منازعات، زمینه‌های همکاری زیادی بین کشورها بر سر موضوع آب وجود دارد که نهایتا موجب خواهد شدکه ملت‌ها در جهت استفاده از منابع آبی مشترک به توافق برسند.

تجارت هوشمند کالا و مواد غذایی و بهینه‌سازی مصرف آب؛ ابعاد مهم دیپلماسی آب در جهت مدیریت منابع آب کشور

دکتر عراقچی معتقد است که توجه به مفهوم« آب مجازی و ردپای آبی» به‌عنوان یکی از ابعاد مهم دیپلماسی آب در دنیای امروز، باید مورد توجه دستگاه‌های ذی ربط قرار گیرد. از این رو این موضوع باید به‌عنوان ماموریت جدید وزارت امور خارجه و سفارت‌خانه‌ها تعریف شود و در روابط بین کشورها مد نظر قرارگیرد. همچنین باید با واردات و صادرات هوشمند، تولید و صادرات محصولات آب بر، مانند گندم به حداقل برسد و از طرف دیگر با واردات بیشتر کالاهای آب‌بر، بتوان مصرف منابع داخلی را مدیریت کرد. این نشست در تاریخ 24 آبان ماه 95 در ادامه سلسله گفت‌وگوهای راهبردی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، با حضور دکتر حسام‌الدین آشنا رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، دکتر حجت میان‌آبادی پژوهشگر آب و مهندس جبار وطن‌فدا مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو برگزار شد.

رویکردی به وسعت چالش‌های داخلی و بین‌المللی منابع آب ایران