درمانی که درد شد
صدرا محقق کمی بیشتر از یک سال است که کمبود دارو ترجیع‌بند خبرهای صفحات اجتماعی رسانه‌ها شده، به خصوص از وقتی که ماجرای افزایش قیمت ارز و تحریم‌ها بالا گرفته است. مرضیه وحید دستجردی در آخرین روزهایی که بر صندلی مدیریت وزارت بهداشت نشسته بود، یک در میان هر چه می‌گفت از کمبود و عدم تخصیص ارز لازم برای واردات دارو بود و از این موضوع به شدت از دولتی که خود وزیرش بود انتقاد می‌کرد. عاقبت‌الامر هم اگر چه گفته می‌شود محمود احمدی‌نژاد به خاطر مسائلی دیگر او را برکنار کرد، اما هنوز عده‌ای بر این باورند که انتقاداتش از موضوع دارو باعث برکناری‌اش شد. یکی از گفته‌های خانم وزیر و معاونش شیبانی در معاونت غذا و داروی وزارتخانه که خیلی هم پر بحث شد و سروصدایی به پا کرد این بود که می‌گفت ارز مرجع برای واردات مواد آرایشی و غیرضروری مانند زین اسب، غذای سگ و گربه و... تخصیص یافت، اما به به واردات دارو اختصاص داده نشد. این گفته دستجردی را البته برخی رسانه‌ها هم با ارائه آمار و ارقامی تایید کردند، از آن جمله یک وب سایت خبری بخشی از صحبت‌های او را ذکر می‌کرد که در قالب آن در پاسخ به بانک مرکزی که ادعا می‌کرد ارز دارو را وزارت بهداشت صرف خرید کالاهای دیگر کرده، گفته بود: «اختصاص ارز از سوی مرکز مبادلات ارزی به شرکت‌های [طرف قرارداد] صورت می‌گیرد و این شرکت‌ها با گشایش حساب و اعتبار، ارز را به صورت ال سی دریافت می‌کنند، نه اینکه ارز در اختیار وزارتخانه قرار بگیرد؛ بنابراین، مسئولان بانک مرکزی و اختصاص ارز باید خودشان توضیح دهند این ارز‌ها چگونه صرف واردات لوازم آرایشی شده است.» در ادامه این گزارش آمار وارادات اتاق بازرگانی تا آذر ۹۱ نیز حاکی از تایید حرف‌های شیبانی و وزیر بهداشت سابق است. طبق آمار اتاق بازرگانی صنایع و معادن تهران طی ۹ ماهه نخست سال گذشته ۵۷۴ هزار کیلوگرم غذای سگ و گربه از چند کشور جهان وارد شده که واردات آنها به جز از یک کشور با ارز مرجع صورت گرفته بود. هرچه بود در نهایت محمود احمدی‌نژاد تنها وزیر زن تاریخ جمهوری اسلامی را عزل کرد، این انتقاد با واکنش تقریبا تند نمایندگان مجلس هم همراه شد، اما تبعا نتیجه‌ای در بر نداشت، در یک واکنش رسول خضری عضو کمسیون بهداشت مجلس اعلام کرد: وزیر بهداشت قربانی انتقاد از عملکرد دولت شد. از مهرماه هم اعلام شده بود اگر ارز دارو پرداخت نشود، مشکلات شدیدی در حوزه دارو خواهیم داشت. «همین اتفاق هم افتاد. اگرچه وزیر تغییر کرد اما مشکلات دارو نه تنها به قوت خود باقی ماند بلکه تشدید هم شد. از این پس هر روز از گوشه‌ای خبر می‌رسد که فلان داروی خاص کم یا نایاب شده، داروهای بیهوشی، داروهای افراد مبتلا به تالاسمی و حتی در پاره‌ای مواقع آنتی بیوتیک‌ها. از همه بیشتر اما ماجرای کمبود داروی بیهوشی رسانه‌ای شد، در حدی که وزیر جدید بهداشت هم به آن واکنش نشان داد و از دلایل پشت پرده آن سخن گفت. محمد حسن طریقت منفرد در این درباره گفت: «دلایل پشت پرده‌ای هست که باید در زمانی مناسب مورد بررسی قرار بگیرد، برخی‌ها که دنبال دارویی خاص و با قیمت‌های گزاف هستند، اگر دارویشان سخت در بازار دارو پیدا می‌شود، فکر می‌کنند دنیا به آخر رسیده، در صورتی که اینگونه نیست.» آقای وزیر البته هیچ‌گاه این پشت پرده‌ها را افشا نکرد و فقط این را گفت که: «اگر شما با بیمارستانی تماس گرفتید و گزارش مبنی بر کمبود داروی بیهوشی داشتید، حتما به وزارت بهداشت اطلاع دهید.» در این گیر و دار برخی خبرها هم از انبار چندین هزار قلم دارو در گمرگات کشور به گوش می‌رسید که به دلایلی عجیب از جمله عدم تخصیص ارز مرجع ترخیص نمی‌شود و به بیماران نیازمند نمی‌رسد، حتی گفته شد رییس کل بانک مرکزی در جلسه غیرعلنی مجلس شورای اسلامی، درباره اختصاص ندادن ارز مرجع به دارو اعتراف کرده است. خبر نگران‌کننده دیگر این بود که برخی شرکت‌های دارویی از ترخیص داروهای وارداتی از گمرک خودداری می‌کردند تا ‌تکلیف وضعیت ارز دارو مشخص شود. درنهایت هم طریقت منفرد وزیر بهداشت آب پاکی را روی دست همه ریخت و درباره ارز دارویی و تغییر قیمت دارو اعلام کرد: «آنچه کتبا به وزارت بهداشت اعلام کردند این است که ارز دارو امسال مبادلاتی است و ما هم تفاوت قیمت‌ها را با توجه به اینکه ارز دارو مبادلاتی اعلام شده با یارانه 2 هزار میلیارد تومانی که دولت قول داده است، جبران می‌کنیم. از نظر ما این رقم یارانه دارویی تفاوت ارز مرجع و مبادلاتی را برای دارو تقریبا جبران می‌کند و اگر دارو گران شود، مابه‌التفاوت آن با یارانه دولتی تعدیل می‌شود. سال گذشته بیش از 90 درصد ارز اختصاصی برای دارو ارز مرجع بود اما امسال بخش عمده ارزی که برای دارو اختصاص داده شده است، ارز مبادلاتی است.» او البته از احتمال گران شدن دارو هم خبر داد و گفت:‌ «در مورد قیمت دارو نیز باید گفت که ممکن است دارو گران شود اما تفاوت قیمت آن بیش از نرخ تورم یعنی حدود 30 درصد نخواهد بود که آن هم با یارانه دولتی جبران می‌شود.» بدیهی بود که این قول وزیر تا اینجای کار چیزی جز یک وعده نبود، بسیاری از کارشناسان عرصه اقتصاد سلامت هم این مساله و احتمال تحقق آنچه وزیر از آن سخن گفته را کم یا در بهترین حالت تا حدودی نتیجه‌بخش می‌دانستند. در همه این گیرودار بحث‌ها و تایید و تکذیب‌ها و وعده‌ها پیرامون موضوع دارو اما بیماران و آنهایی که زندگی خود یا نزدیکانشان وابسته به این داروها بود نسخه به دست و التماس بر لب از این داروخانه به آن داروخانه در حال جست‌وجو و تلاش بودند، بسیاری هم در نهایت سر و کارشان به ناصرخسرو و رو آوردن به دارو فروشان قاچاق در بازار تهران افتاد. اینها البته منهای آن گروهی است که مایوس از داروخانه‌های رسمی و ناصرخسرو با دست خالی و نسخه بی‌نتیجه بیخیال همه چیز شده‌اند. داستان دارو هم خارج از صفحات رسانه‌ها و گفته‌های مسئولان در عرصه واقعیت و زندگی روزمره لحظه‌به‌لحظه پیچیده‌تر می‌شد، موج کمیابی دارو هر لحظه دامن گروه‌های دارویی جدیدی را می‌گرفت، به گونه‌ای که رییس انجمن مراقبت‌های ویژه ایران از کمبود آنتی‌بیوتیک در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها خبر داده و اظهار نگرانی کرد، بخش عمده‌ای از این نوع داروها وارداتی است و اختلال در تامین ارز آنها، می‌تواند مشکلاتی را برای بیماران بخش‌های ویژه به‌وجود بیاورد. کمبود دارو همانا و افزایش قیمت‌ها هم همان، از اولین تاریخی که بحث عدم پرداخت ارز مرجع و کمبود دارو در کشور آغاز شد تاکنون قیمت داروهای مختلف به‌ویژه داروهای خارجی یا آن دسته که مواد اولیه آنها از خارج تامین می‌شد، به گفته برخی منابع رسمی از 20 تا 500 درصد افزایش پیدا کرده بود. داروهای بیمارهای ساده و معمولی را فراموش کنید، افزایش قیمت را وقتی در داروی بیماری‌های سنگین و پرهزینه ضرب کنیم نتیجه چیز دردناکی می‌شود. این اظهارنظر عبدالله فضلعلی‌زاده رییس انجمن سرطان ایران را ببینید: «دولت باید از طریق درآمدهای ناشی از هدفمندسازی یارانه‌ها، نسبت به پوشش بخش بیشتری از هزینه‌های درمانی و دارویی برنامه‌ریزی عملیاتی داشته باشد؛ چرا که اگر داروها با این روند افزایش قیمت داشته باشند، ممکن است در آینده نزدیک شاهد آن باشیم که برخی بیماران خصوصا در حوزه بیماری‌هایی نظیر سرطان که درمان آنها ذاتا پرهزینه است، به دلیل عدم استطاعت مالی، نسبت به ترک درمان اقدام کنند و این زیبنده جامعه ما نیست.» ترک درمان در این بیماری‌ها چیزی نیست جز مایوس شدن و انتظاری تلخ برای فرا رسیدن مرگ. در همین میان مسئولان همچنان مشغول ارائه وعده‌های خود بودند، این یکی از آخرین موارد است: «بانک مرکزی در آخرین واکنش به موضوع دارو در سال 92 اعلام کرد که از ابتدای سال‌جاری تا 16 اردیبهشت‌ ماه 157 میلیون دلار برای دارو، مواد اولیه دارویی و تجهیزات پزشکی اختصاص داده است. دارو و برخی تجهیزات پزشکی سال قبل در اولویت اول واردات کالا قرار داشتند و برای واردات نیز ارز مرجع دریافت می‌کردند. بانک مرکزی در 11 ماهه سال 1391 مبلغ 1/3 میلیارد دلار برای واردات دارو اختصاص داد.» دارو اما بی‌توجه به همه این داستان‌ها مشغول کار خودش یعنی گران شدن و تنگ کردن عرصه درمان بر بیماران بود، در همین حیث که دارو بحران تمام‌عیاری را رقم می‌زد، شایعه و خبر جدیدی در جامعه دست به دست می‌چرخید که مصداق همان ضرب‌المثل «گل بود به سبزه هم آراسته شد» خبر این بود داروهای چینی تعدادی از بیماران ایرانی را به کشتن داد. موج انتشار این خبر البته از سال‌های قبل آغاز شده بود، وقتی که گفته شد تزریق پنی‌سیلین چینی چند نفر را در شهرهای مختلف کشور به دام مرگ فرستاد. همین خبر در سال جدید هم بار دیگر منتشر شد. این خبر البته از سوی مسئولان مستقیم وزارت بهداشت هیچ‌گاه تایید نشد. به‌عنوان مثال در این رابطه چندی پیش دکترمهدی سلیمانجاهی، سرپرست دفتر کل نظارت بر دارو و مواد مخدر سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت با بیان اینکه ورود پنی‌سیلین چینی مربوط به بازه زمانی اخیر نیست، به خبرگزاری ایسنا گفته بود: «قبلا هم پنی‌سیلین را از چین وارد می‌کردیم، در واقع ۸۰ تا ۹۰ درصد پنی‌سیلین دنیا را چین تامین می‌کند. قبلا هم آمارهایی از شوک‌آور و مشکل‌دار بودن برخی پنی‌سیلین‌های چینی در دست داشتیم، با این حال اخیرا نقل قول‌ها پیرامون عوارض داروهای چینی به خصوص پنی‌سیلین زیاد شده است، البته چین و هند در تمام دنیا به عنوان ماده اولیه‌ساز دارو شناخته می‌شوند، حتی شرکت‌های مطرح خارجی هم مواد اولیه مورد نیاز برای تهیه داروی خود را از چین و هند تهیه می‌کنند.» این مقام مسئول نه در این گفت‌وگو و نه در اظهار نظرهای بعدی خود به صورت مستقیم به اینکه آیا از چین دارویی وارد شده که کشنده باشد پاسخ نداد، این آخرین اظهارنظر او در این گفت‌وگو بود: «وقتی دارو فوریتی وارد شود، عملا نمی‌توان همه سیستم‌های کنترلی را به کار بست.» با این همه بیماران ایرانی مانند همه دیگر اقشار که این روزها بخش عمده‌ای از هر آنچه مصرف می‌کنند محصولی تولیدی از کشور چین است و گاه با اکراه آن را می‌خرند هر دارویی را که می‌خریدند با هراس چینی بودن مصرف کرده‌اند. البته رهبر مژدهی آذر رییس انجمن داروسازان ایران در همین باره در گفت‌وگویی با دنیای‌اقتصاد که مشروح آن در همین پرونده آمده است، عرضه داروهای چینی در بازار مصرف کشور را از اساس تکذیب می‌کند و می‌گوید هیچ دارویی به صورت مستقیم از کشور چین وارد نمی‌شود. البته آنطور که او می‌گوید، برخی مواد اولیه داروهای تولیدی در ایران مانند همه دیگر کشورهای جهان از چین وارد می‌شود، اما نمی‌توان داروهای تولیدشده با آنها را چینی عنوان کرد.