چالش‌ها و چشم‌اندازهای صنعت گردشگری خراسان
دکتر مژگان عظیمی هاشمی* گردشگری سومین فعالیت اقتصادی پیش‌رو و در حال توسعه دنیا پس از نفت و خودروسازی به شمار می‌آید. ایران مقام ۹۹ جهان از نظر اقتصاد گردشگری و رتبه ۱۶۶ جهان از نظر جذب توریسم را داراست. سهم ایران ۰. ۰۸ درصد از ۲. ۵ درصد گردشگر خاورمیانه در جهان است. معمولا ۳۷ درصد گردشگران جهان را گردشگران مذهبی تشکیل می‌دهند و ایران در کنار کشورهایی هم‌چون عربستان، سوریه و عراق مقصد زیارتی بسیاری از گردشگران مذهبی دنیاست. به طوری که از ۱۰۰۱ مسیر ثبت شده گردشگری ایران، ۲۴۰ مسیر متعلق به مکان های دینی و مذهبی است.
دکتر مژگان عظیمی هاشمی* گردشگری سومین فعالیت اقتصادی پیش‌رو و در حال توسعه دنیا پس از نفت و خودروسازی به شمار می‌آید. ایران مقام 99 جهان از نظر اقتصاد گردشگری و رتبه 166 جهان از نظر جذب توریسم را داراست. سهم ایران 0.08 درصد از 2.5 درصد گردشگر خاورمیانه در جهان است. معمولا 37 درصد گردشگران جهان را گردشگران مذهبی تشکیل می‌دهند و ایران در کنار کشورهایی هم‌چون عربستان، سوریه و عراق مقصد زیارتی بسیاری از گردشگران مذهبی دنیاست. به طوری که از 1001 مسیر ثبت شده گردشگری ایران، 240 مسیر متعلق به مکان های دینی و مذهبی است. موقعیت ویژه ایران در گردشگری مذهبی با وجود81 هزار امام‌زاده، ده ها زیارت‌گاه پیامبران الهی، 560 کلیسا، ده ها کنیسه کلیمیان و آتش‌کده زرتشتیان، وجود 8919 مکان مذهبی که دست‌کم 4319 اثر آن در زمره آثار ثبت شده میراث ملی و جاذبه زیارتی فرهنگی و تاریخی است، گردشگری مذهبی را در ایران منحصر به فرد نموده است.
شهر مقدس مشهد با وسعتی بالغ بر ۲۵۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر به عنوان دومین کلان شهر مذهبی جهان و دومین کلان شهر پرجمعیت کشور و به عنوان پایتخت معنوی ایران به طور تقریبی تعداد ۲۱ میلیون زائر و گردشگر (۷.۵ برابر جمعیت ساکن) دارد که این رقم ۱۰ برابر تعداد زائر در عربستان است. تخمین زده می‌شود که مساحت این شهر در سال۱۴۰۴ به ۳۳۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن بالغ بر ۴ میلیون نفر و تعداد زائر به ۴۰ میلیون نفر در سال برسد (برنامه اجرایی پنج ساله توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، بهار ۹۳)
از سوی دیگر موقعیت ویژه این شهر در جذب زائران و گردشگران مذهبی سبب شده است که تقاضای سفر در خراسان رضوی نسبت به رشد 13 درصدی تعداد سفر در کشور به 40 درصد رسیده است (همان منبع).
سند ملی توسعه استان خراسان رضوی مصوب ۱۳۸۷ هیات وزیران، وجود مرقد مطهر حضرت رضا (ع) به عنوان زیارت‌گاه مسلمانان جهان را به عنوان اصلی ترین قابلیت توسعه استان ذکر نموده است و یکی از هدف های بلندمدت را تقویت موقعیت ویژه و ممتاز زیارتی کلان شهر مشهد مقدس و توسعه سایر امکانات و زیر ساخت‌های گردشگری و بهره‌برداری از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و مذهبی استان و توسعه نقش IT در فعالیت‌های خدماتی و گردشگری تعیین کرده است.
چشم انداز توسعه و عمران کلان‌شهر مشهد در افق سال1404 این شهر را کلان‌شهری با هویت منحصر به فرد مذهبی، زیارتی و فرهنگی در مقیاس ملی و جهانی، پیشتاز توسعه پایدار شهری در سطح ملی با رویکرد جهانی و با اتکا به اقتصاد دانش‌محور، صنایع پیشرفته و خدمات برتر به ویژه خدمات زیارتی، گردشگری فرهنگی و گردشگری طبیعی، فضاهای شهری با هویت فعال، سرزنده، ایمن و خاطره‌انگیز برای تمام شهروندان، زائران، گردشگران و مسافران پیش‌بینی نموده است.
تحقق این چشم انداز مستلزم افزایش رقابت پذیری استان و شهر در ارائه خدمات گردشگری است. جهت بررسی وضعیت موجود شاخص های رقابت پذیری سفر لازم است که برآوردی از موقعیت کنونی ایران و مشهد داشت. رتبه ایران در گزارش رقابت پذیری سفر و گردشگری برای نخستین بار درسال ۲۰۱۱ مورد محاسبه قرار گرفت و در بین ۱۳۹ کشور حائز رتبه ۱۱۴ شد که به هیچ‌وجه رتبه مطلوبی نیست. ایران در کنار کشورهای پاکستان، آذربایجان و سوریه، چهار کشور با امتیاز پایین در این منطقه هستند. به بیان دیگر ایران در چهار شاخص از پنج شاخص زیرساخت های اقتصادی صنعت گردشگری، رتبه های ۱۱، ۱۲ و ۱۴ را در بین ۱۴ کشور منتخب خاورمیانه کسب کرده است و تنها در حوزه رقابت پذیری قیمت در صنعت گردشگری در وضعیت مناسبی (رتبه ۳) قرار دارد. کشور امارات متحده عربی بهترین وضعیت را در زیرساخت-های اقتصادی رقابت پذیری گردشگری منطقه خاورمیانه دارد، به طوری که در سه حوزه از پنج زیرساخت اقتصادی رتبه نخست را کسب کرده است (پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، مطالعات توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، ۱۳۹۱).
برای اینکه بتوان تصویر روشن‌تری از موقعیت شهر مقدس مشهد به عنوان یک قطب گردشگری در بین سایر مناطق زیارتی جهان بدست آورد، رتبه این شهر و سایر شهرهای زیارتی جهان (11 شهرزیارتی ) در برخی از زیرشاخص های اقتصادی رقابت پذیری محاسبه شده است (برآوردها با استفاده از گزارشات مجمع جهانی اقتصاد و سایر منابع اطلاعاتی موجود استخراج شده است).
در مجموع نتایج بررسی چهار شاخص زیرساخت ICT، زیرساخت حمل و نقل زمین، زیرساخت حمل و نقل هوایی و اولویت‌گذاری بخش گردشگری و نیز شاخص‌های تعداد دستگاه‌های پذیرنده ویزاکارت و تعداد شرکت‌های بین‌المللی اجاره اتومبیل به عنوان شاخص‌های زیرساخت‌های عمومی گردشگری حاکی از وضعیت نامطلوب شهر مشهد در میان سایر شهرهای زیارتی جهان است و این امر نشان‌دهنده نیاز ویژه این حوزه‌ها به سرمایه‌گذاری در سال‌های آتی به منظور ارتقا رتبه رقابت‌پذیری شهر مشهد با سایر شهرهای زیارتی، بویژه شهرهای زیارتی مسلمانان می باشد. هم‌چنین بررسی نتایج رتبه شاخص قیمت هتل بیان‌گر آن بوده که شهر مشهد در میان ۱۱ شهر زیارتی جهان رتبه سوم را کسب کرده، که خود حاکی از وضعیت نسبتا مناسب این شهر در سطح شهرهای زیارتی می باشد.
یکی از شاخص هایی که مشخص می سازد آیا دولت‌مردان در برنامه های خود به بخش گردشگری اولویت و اهمیت می دهند، جامعیت و به هنگام بودن داده های گردشگری است تا تصمیم گیران بتوانند استخراج و پردازش صحیحی از آمار به عمل آورند. در این زمینه نیز مشهد بسیار عقب تر از شهرهای زیارتی منتخب بوده و آخرین رتبه را کسب کرده است. به رغم اهمیت آمار در نظام سیاست‌گذاری، تصمیم گیری و برنامه ریزی گردشگری، متاسفانه کشور ما فاقد نظام جامع آماری ثبت داده‌های گردشگری است و در بسیاری موارد مبنای قابل اتکایی برای گزارش های مربوط به سفرها وجود ندارد. بنابراین نیاز به وجود این داده ها در مقاصد جهانی و پرتراکمی مانند شهر مشهد بسیار ضروری می نماید.
در پایان لازم به ذکر است که انتخاب شهر مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی کشورهای اسلامی در منطقه آسیا توسط نهاد علمی فرهنگی (آیسسکو) سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۲۰۱۷ فرصتی برای یادآوری و توجه به موقعیت شهر مقدس مشهد در مقیاس جهانی در نزد ۵۶ کشور اسلامی است. آیا شهر مشهد به لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آمادگی استفاده از فرصت گردهم‌آیی وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی جهان را برای معرفی و جذب بیشتر گردشگران مذهبی جهان اسلام داراست؟ آمار سال ۲۰۱۴ نشان می‌دهد ایران به لحاظ جایگاه در عرصه گردشگری بین‌المللی در مجموعه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در وضعیت مناسبی نیست و حداقل اینکه در بین ۱۰ کشور برتر عضو این سازمان از لحاظ شاخص های مختلف توسعه گردشگری بین المللی قرار ندارد (۱۰ کشور برتر در زمینه جذب گردشگر شامل ترکیه، مالزی، مصر، عربستان، مغرب، تونس، اندونزی، تانزانیا، اردن و قزاقستان است).
* استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری
جهاد دانشگاهی
شهر مقدس مشهد با وسعتی بالغ بر ۲۵۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر به عنوان دومین کلان شهر مذهبی جهان و دومین کلان شهر پرجمعیت کشور و به عنوان پایتخت معنوی ایران به طور تقریبی تعداد ۲۱ میلیون زائر و گردشگر (۷.۵ برابر جمعیت ساکن) دارد که این رقم ۱۰ برابر تعداد زائر در عربستان است. تخمین زده می‌شود که مساحت این شهر در سال۱۴۰۴ به ۳۳۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن بالغ بر ۴ میلیون نفر و تعداد زائر به ۴۰ میلیون نفر در سال برسد (برنامه اجرایی پنج ساله توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، بهار ۹۳)
از سوی دیگر موقعیت ویژه این شهر در جذب زائران و گردشگران مذهبی سبب شده است که تقاضای سفر در خراسان رضوی نسبت به رشد 13 درصدی تعداد سفر در کشور به 40 درصد رسیده است (همان منبع).
سند ملی توسعه استان خراسان رضوی مصوب ۱۳۸۷ هیات وزیران، وجود مرقد مطهر حضرت رضا (ع) به عنوان زیارت‌گاه مسلمانان جهان را به عنوان اصلی ترین قابلیت توسعه استان ذکر نموده است و یکی از هدف های بلندمدت را تقویت موقعیت ویژه و ممتاز زیارتی کلان شهر مشهد مقدس و توسعه سایر امکانات و زیر ساخت‌های گردشگری و بهره‌برداری از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و مذهبی استان و توسعه نقش IT در فعالیت‌های خدماتی و گردشگری تعیین کرده است.
چشم انداز توسعه و عمران کلان‌شهر مشهد در افق سال1404 این شهر را کلان‌شهری با هویت منحصر به فرد مذهبی، زیارتی و فرهنگی در مقیاس ملی و جهانی، پیشتاز توسعه پایدار شهری در سطح ملی با رویکرد جهانی و با اتکا به اقتصاد دانش‌محور، صنایع پیشرفته و خدمات برتر به ویژه خدمات زیارتی، گردشگری فرهنگی و گردشگری طبیعی، فضاهای شهری با هویت فعال، سرزنده، ایمن و خاطره‌انگیز برای تمام شهروندان، زائران، گردشگران و مسافران پیش‌بینی نموده است.
تحقق این چشم انداز مستلزم افزایش رقابت پذیری استان و شهر در ارائه خدمات گردشگری است. جهت بررسی وضعیت موجود شاخص های رقابت پذیری سفر لازم است که برآوردی از موقعیت کنونی ایران و مشهد داشت. رتبه ایران در گزارش رقابت پذیری سفر و گردشگری برای نخستین بار درسال ۲۰۱۱ مورد محاسبه قرار گرفت و در بین ۱۳۹ کشور حائز رتبه ۱۱۴ شد که به هیچ‌وجه رتبه مطلوبی نیست. ایران در کنار کشورهای پاکستان، آذربایجان و سوریه، چهار کشور با امتیاز پایین در این منطقه هستند. به بیان دیگر ایران در چهار شاخص از پنج شاخص زیرساخت های اقتصادی صنعت گردشگری، رتبه های ۱۱، ۱۲ و ۱۴ را در بین ۱۴ کشور منتخب خاورمیانه کسب کرده است و تنها در حوزه رقابت پذیری قیمت در صنعت گردشگری در وضعیت مناسبی (رتبه ۳) قرار دارد. کشور امارات متحده عربی بهترین وضعیت را در زیرساخت-های اقتصادی رقابت پذیری گردشگری منطقه خاورمیانه دارد، به طوری که در سه حوزه از پنج زیرساخت اقتصادی رتبه نخست را کسب کرده است (پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، مطالعات توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، ۱۳۹۱).
برای اینکه بتوان تصویر روشن‌تری از موقعیت شهر مقدس مشهد به عنوان یک قطب گردشگری در بین سایر مناطق زیارتی جهان بدست آورد، رتبه این شهر و سایر شهرهای زیارتی جهان (11 شهرزیارتی ) در برخی از زیرشاخص های اقتصادی رقابت پذیری محاسبه شده است (برآوردها با استفاده از گزارشات مجمع جهانی اقتصاد و سایر منابع اطلاعاتی موجود استخراج شده است).
در مجموع نتایج بررسی چهار شاخص زیرساخت ICT، زیرساخت حمل و نقل زمین، زیرساخت حمل و نقل هوایی و اولویت‌گذاری بخش گردشگری و نیز شاخص‌های تعداد دستگاه‌های پذیرنده ویزاکارت و تعداد شرکت‌های بین‌المللی اجاره اتومبیل به عنوان شاخص‌های زیرساخت‌های عمومی گردشگری حاکی از وضعیت نامطلوب شهر مشهد در میان سایر شهرهای زیارتی جهان است و این امر نشان‌دهنده نیاز ویژه این حوزه‌ها به سرمایه‌گذاری در سال‌های آتی به منظور ارتقا رتبه رقابت‌پذیری شهر مشهد با سایر شهرهای زیارتی، بویژه شهرهای زیارتی مسلمانان می باشد. هم‌چنین بررسی نتایج رتبه شاخص قیمت هتل بیان‌گر آن بوده که شهر مشهد در میان ۱۱ شهر زیارتی جهان رتبه سوم را کسب کرده، که خود حاکی از وضعیت نسبتا مناسب این شهر در سطح شهرهای زیارتی می باشد.
یکی از شاخص هایی که مشخص می سازد آیا دولت‌مردان در برنامه های خود به بخش گردشگری اولویت و اهمیت می دهند، جامعیت و به هنگام بودن داده های گردشگری است تا تصمیم گیران بتوانند استخراج و پردازش صحیحی از آمار به عمل آورند. در این زمینه نیز مشهد بسیار عقب تر از شهرهای زیارتی منتخب بوده و آخرین رتبه را کسب کرده است. به رغم اهمیت آمار در نظام سیاست‌گذاری، تصمیم گیری و برنامه ریزی گردشگری، متاسفانه کشور ما فاقد نظام جامع آماری ثبت داده‌های گردشگری است و در بسیاری موارد مبنای قابل اتکایی برای گزارش های مربوط به سفرها وجود ندارد. بنابراین نیاز به وجود این داده ها در مقاصد جهانی و پرتراکمی مانند شهر مشهد بسیار ضروری می نماید.
در پایان لازم به ذکر است که انتخاب شهر مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی کشورهای اسلامی در منطقه آسیا توسط نهاد علمی فرهنگی (آیسسکو) سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۲۰۱۷ فرصتی برای یادآوری و توجه به موقعیت شهر مقدس مشهد در مقیاس جهانی در نزد ۵۶ کشور اسلامی است. آیا شهر مشهد به لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آمادگی استفاده از فرصت گردهم‌آیی وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی جهان را برای معرفی و جذب بیشتر گردشگران مذهبی جهان اسلام داراست؟ آمار سال ۲۰۱۴ نشان می‌دهد ایران به لحاظ جایگاه در عرصه گردشگری بین‌المللی در مجموعه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در وضعیت مناسبی نیست و حداقل اینکه در بین ۱۰ کشور برتر عضو این سازمان از لحاظ شاخص های مختلف توسعه گردشگری بین المللی قرار ندارد (۱۰ کشور برتر در زمینه جذب گردشگر شامل ترکیه، مالزی، مصر، عربستان، مغرب، تونس، اندونزی، تانزانیا، اردن و قزاقستان است).
* استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری
جهاد دانشگاهی
ارسال نظر