مشکان خراسانی؛مرد ذی فنون

رضا سلیمان نوری
خراسان پژوه و کارشناس ارشد ایران شناسی

حقوقدان، ادیب، دانشمند، روزنامه نگار، نایب رئیس انجمن فرهنگستان ایران و چندین و چند عنوان فرهنگی دیگر باعث شد تا از او به عنوان مردی «ذی فنون» یاد کرده‌اند. گذشته از مراتب علمی، از اخلاق، نجابت، حلم و دوستی او نیز سخن گفته‌اند.این مرد کسی جز سید حسن مشکان موسس مجله ادبی دبستان نیست.

از تولد تا مشهد

سید حسن مشکان سال 1258 خورشیدی در طبس که در آن دوران یکی از شهرهای ایالت خراسان بزرگ محسوب می شد،به دنیا آمد. پدرش سید مهدى میرزاها از دانشمندان و مالکان شناخته شده شهر بود. او تحصیلات مقدماتى شامل حساب، هیأت و نجوم را در زادگاه خود نزد پدر آموخت.همچنین با عربی هم در این دوران و از طریق شیخ حسن ملا محمد آشنا و بر ظرایف این زبان آگاه شد.سید حسن با از دست دادن پدر، در هفده سالگی به قصد تحصیل علم، طبس را ترک گفت و یک سال در مدرسه خان یزد و به دنبال آن، هفت سال در مدرسه صدر اصفهان به تحصیل پرداخت.در این مدت وی نزد بزرگانی چون حاجی ملا محمدابراهیم لاری در یزد، حاج میرزا بدیع درب امامی، ملاعبدالکریم گزی محمد صادق نایب الصدر،جهانگیرخان قشقایی،آخوند ملامحمد کاشی، میرزا غلامحسین میدان کهنه در اصفهان، فقه و اصول و فلسفه و اسطرلاب و ریاضیات را آموخت و پس از آن راهی مشهد و خراسان شد.

دوران تحصیل در اصفهان

مشکان درباره دوران تحصیل خویش در اصفهان این گونه نوشته است: « زمانی که وارد اصفهان شدم، علوم طبیعی و ریاضی بالمره متروک و مهجور بود و علوم ادبی بی مایه و ضعیف؛ و در همه مدارس با همه ازدحامی که دیده می‌شد، توجهی به این علوم نداشتند و همه همت‌ها متوجه فقه و اصول بود و با این حال، تجدد هم به‌اندازه کمی به مدارس اصفهان راه یافته بود و رسم تکفیر بالمره منسوخ نشده بود؛ لکن زیاد هم اتفاق نمی‌افتاد. آن وحشتی که در زمان حاج کلباسی از علوم عقلی داشته‌اند، به مساعی امثال ملا علی نوری و جهانگیر خان قشقایی فی الجمله به اُنس تبدیل شده بود و به هر جهت به شرط مواظبت بر نماز جماعت و حضور در مجالس روضه و تحصیل علم فقه و اصول، در ایام تحصیل، خواندن این گونه علوم، که طلاب آن زمان، آن را «علوم عربیه» می‌نامیدند، در اوقات فراغت ممکن بود؛ و من، در آن هنگام، معلوماتی ابتدایی در آن علوم داشتم که نسبت به مدارس اصفهان آن روز قابل توجه بود. وقتی با تحصیلات طلاب و تمایلاتشان آشنا شدم، خلاصه الحساب، فارسی هیات و سی فصل را تدریس کرده و تحریر اقلیدس، شرح چغمینی، شرح تذکره، اسطرلاب و مانند اینها را می‌خواندم و مطالعه کردم.»

در خراسان

سید حسن مشکان در زندگینامه خود نوشت خویش روایت جالبی از وضعیت علمی مشهد به هنگام حضورش در این شهر نقل کرده و آورده است:« در خراسان نیز کاری جز مطالعه و مذاکره پیش نگرفتم، و لیکن مدارس مشهد در آن عصر، اقبالی به علوم عقلی نداشتند و وقت خود را بیشتر صرف علوم دینی و ادبی می‌کردند و غلبه با مشتی مردم ریاکار بود. کسی که متهم به دانستن فلسفه می‌شد، اگر می‌توانست جان خود را حفظ کند، کار بزرگی کرده بود، بعضی برناموس خود، غیرتی نشان نمی‌دادند، ولی بر دین خدا به قدری غیور بودند که از دیدن یک فلسفه خوانده یا یک فلسفه خوان، از حال طبیعی خارج می‌شدند، به خصوص اگر سخن برهانی گفته یا با آنها معارضه کرده بود، روش استدلال ایشان از این قبیل بود که پطرس آن ملک بال شکسته و در جزیره غیر مأهول افتاد. هنگامی که به شفاعت بزرگی پروبالش بهبودی یافت، ناچار به عالم بالا پرواز می‌کرد و اگر چنان چه فلاسفه می‌گویند بالای کره هوا، کره نار بودی چگونه صعود می‌کردی؟ با این حال، در خراسان، دانشمندان بزرگ بیشتر از جاهای دیگر بودند و اگر، جز حاج میرزا حبیب‌الله شهیدی، خراسان دانشمند دیگری نداشتی، او را بس بودی. این تاریخچه متعلق به ده سال، یعنی از ۱۳۱۴ قمری برابر با ۱۲۷۵ شمسی تا ۱۳۲۴ قمری برابر با۱۲۸۵ شمسی بوده که در ایران عصر جدیدی افتتاح شد و افکار نو در همه طبقات پدید آمد و من نیز بی بهره نماندم و به فرا گرفتن زبان فرانسه، علوم طبیعی و ادب اروپایی مشغول شدم و دو مسافرت به خارج کردم. »

ایجاد مجله دبستان

سید حسن مشکان در اوایل جنگ جهانی اول به اروپا رفت. در دوران جنگ، سه سال در پاریس ساکن شد و زبان فرانسه را به خوبی آموخت و تحصیلات خود را در علوم طبیعی، ریاضیات، هیات و نجوم دنبال کرد. در اواخر جنگ به ایران بازگشت و به خدمت معارف پذیرفته شد و در مشهد اقامت کرد.او در این دوران ضمن خدمت در فرهنگ، و تدریس فلسفه و ادبیات، مجله علمی و ادبی «دبستان» را تاسیس کرد و خود مدیریت آن را به عهده گرفت. نخستین شماره آن در آبان ماه ۱۳۰۱ خورشیدی منتشر شد و به طور ماهانه تا انتشار شماره یازده، و دوازده آن به طور یکجا ادامه یافت. پس از سه سال، انتشار مجله از سر گرفته شد و نخستین شماره مجله در دوره دوم در آذر ماه ۱۳۰۵ منتشر شد که بیشتر ناشر افکار و آثار اعضای «انجمن ادبی خراسان» بود. در این دوره نیز مجله به طور ماهانه و منظم تا نه شماره انتشار یافت که شماره نهم آن با صاحب امتیازی سید حسن طبسی و مدیر مسئولی شیخ احمد بهار بود. علت واگذاری مجله به احمد بهار نیز به دلیل رفتن مشکان به تهران برای عضویت در کمیسیون مربوط به تهیه و تدوین قوانین حقوقی کشور به دعوت وزارت عدلیه وقت بود.مجله «دبستان» با مدیریت احمد بهار بیش از چهار شماره انتشار نیافت و برای همیشه تعطیل شد.

سرانجام

سید حسن مشکان در سال‌های آخر عمر ساکن تهران بود. او در این دوران علاوه بر فعالیت در وزارت دادگستری و تدریس در مراکز علمی به عنوان نایب رییس انجمن فرهنگستان ایران نیز برای اعتلای فرهنگ کشور تلاش می کرد. سرانجام سید حسن مشکان طبسی روز ۲۸ دی ماه سال ۱۳۲۷ به علت سکته قلبی در تهران درگذشت و پیکر او در حضرت عبدالعظیم(ع) شهرری به خاک سپرده شد.