از بادهای شیطانی تا مشتاداری در قشم

فاطمه باباخانی

سفر به جنوب ایران و جزیره قشم در سال‌های اخیر به یکی از مقاصد جذاب گردشگری برای مسافران علاقه‌مند به سرزمین‌های گرم در فصل پاییز و زمستان تبدیل شده است. در این میان روستاهای مختلف تلاش کرده‌اند با توجه به پتانسیل‌ها و قابلیت‌های خود به معرفی منطقه خود بپردازند و گردشگران را به سوی خود بکشانند. اهالی روستای شیب دراز در این راه از حیات وحش مدد گرفته‌اند؛ فصل تخم‌گذاری و بیرون آمدن لاک پشت‌های پوزه عقابی به‌عنوان یک گونه در معرض خطر انقراض در این منطقه، انبوه گردشگران علاقه‌مند به حیات وحش را به این روستا می‌کشاند. برای جلوگیری از صدمه زدن به این معیشت پایدار، انجمنی از سوی اهالی تشکیل شده و آنها با راهنمایی و هدایت گردشگران تلاش می‌کنند کمترین آسیب به لاک‌پشت‌ها در این دو دوره زده شود.ساکنان جزیره هنگام از دیگر جوامع محلی هستند که از حیات وحش به‌عنوان یک جاذبه گردشگری بهره گرفته و بازدید از دلفین‌ها را به اصلی‌ترین برنامه بازدید از این جزیره تبدیل کرده‌اند.روستای طبل هم دیگر روستای گردشگرپذیر جزیره قشم است که به واسطه جاذبه طبیعی جنگل‌های حرا پذیرای گردشگران بسیاری است؛ زیرا اغلب مسافران قشم، سفر بدون بازدید از جنگل‌های حرا را یک بازدید ناقص می‌دانند.

جبار باران در «سلخ»

اما روستایی در قشم این روزها در حال رخ نمایی است که فراتر از حیات وحش و جاذبه‌های طبیعی به موضوع جاذبه‌های فرهنگی توجه نشان داده و توانسته است از محل آداب و رسوم به جذب گردشگران علاقه‌مند به فرهنگ و آیین‌های اسرارآمیز به خود اقدام کند؛ روستای دو هزار نفره «سلخ». آیین سنتی جشن نوروز صیاد یکی از این آیین‌هاست که در تیرماه سال جاری در این روستا برگزار شد. در این آیین که توسط منطقه آزاد قشم برگزار شد، مسابقات غواصی، قایق‌های پارویی، دو و میدانی، شنا و طناب کشی در نظر گرفته شده بودند. گرچه بسیاری از این موارد را نمی‌توان آیین سنتی سلخ لحاظ کرد اما در این جشن مواردی هم بودند که سابقه ۶۰۰ ساله در این منطقه دارند؛ نمونه آن عدم صیادی در این روز، رنگ کردن حیوانات توسط اهالی خانه و بردن آن به دریا به همراه مرد خانه برای افزایش روزی و دور کردن بیماری است. همچنین زنان انواع رنگینک‌ها را در این جشن برای پذیرایی از مهمانان عرضه کردند. در ۲۹ مهر ماه یعنی همین چند روز پیش نیز سلخی‌ها آیین «جبار باران» را برای گردشگران اجرا کردند و با آن توانستند علاقه‌مندان زیادی را به این منطقه بکشانند. زمان‌بندی اجرای این آیین به گفته اهالی براساس گاه شمار محلی است که با تاریخ شمسی تفاوت دارد. برگزارکنندگان نیز تلاش می‌کنند آیین را در پایان هفته اما براساس همان زمان‌بندی سنتی خود اجرا کنند تا اهالی بیشترین حضور را داشته باشند؛ بنابراین فارغ از حضور یا عدم حضور گردشگر، آیین «جبار باران » در سلخ هر سال اجرا می‌شود. به گفته برگزارکنندگان، «جبار باران» یا «ایزد باران» یکی از مراسم باستانی مردم روستای سلخ است که در ماه ابتدایی پاییز برگزار می‌شود. در این مراسم یک شب مردم در یک مکان جمع می‌شوند و دسته‌جمعی با خواندن دعا و نیایش که همه به فارسی اصیل است، از سمت راست روستا شروع به دور زدن می‌کنند. آنها درب همه خانه‌ها رفته و وقتی تمام روستا را دور زدند به مکانی به نام «خورتوبتی» می‌روند. در این مکان اهالی دعا خوانده و خوراکی و نوشیدنی‌های گرم صرف می‌کنند. پس از اتمام غذا و نوشیدنی آنها در خورتوبتی آتشی می‌افروزند و در کنار آتش تا پاسی از شب به قصه‌گویی و نیایش می‌پردازند. در این مراسم هنگامی‌که اهالی از کنار خانه‌ها می‌گذرند افرادی به‌صورت پنهانی از روی پشت بام آب روی شرکت‌کنندگان مراسم می‌پاشند و اعتقاد دارند اگر کسی که آب می‌ریزد دیده نشود و مردم غافلگیر شوند باران نزدیک است.

آیین زار، بادهای کافر را خارج می‌کند!

یکی از مراسم‌ بسیار شگفت‌انگیز که هنوز هم در «سلخ» بسیار مرسوم است، آیین زار است. به گفته اهالی سلخ، بادها جدا از وجه مرموز، اثیری، جادویی و سرگردان بودن در همه جا، در گروه‌های مختلفی وجود دارد. برخی از این بادها مانند نوبان مسلمانند و گروهی باد مشایخ که نذر و نیاز را برمی‌آورند. در مقابل بادهای کافری مانند بوی مریوم، متوری، شیخ شنگر، دینگ، باد جن، مارو و په په نیز وجود دارند که با ورود به بدن فرد، او را بیمار می‌کنند. برای خروج این باد از بدن نیاز به مراسمی ‌است که «بابازار» آن را اجرا می‌کند؛ مراسمی که آن را تحت عنوان
«زار» می‌شناسند. با رونق گردشگری در «سلخ»، یکی از خواسته‌های اصلی گردشگران حاضر شدن در این مراسم آیینی است. از این رو در پاسخ به این تقاضا، در ماه‌های گردشگرپذیر در پایان هر هفته به جز در ایام محرم و صفر، از سوی اهالی این مراسم اجرا می‌شود. فارغ از این موضوع، مراسم‌ زار
به علت ورود باد در بدن افراد نیز اجرا و تاریخ آن نیز از سوی اهالی اعلام می‌شود.

کجا اقامت کنیم؟

در سلخ اقامت‌گاه‌های متعددی وجود دارد اما تمام آنها تحت پوشش باغ آیین‌ها به مدیریت «زینت دریایی» هستند. زینت دریایی اولین کسی است که در سلخ گردشگری را شروع کرده و بانوی کارآفرین روستا در این زمینه محسوب می‌شود. او همچنین تنها کسی است که مجوز کاشانه مهمان را داشته و توزیع گردشگران در خانه‌های روستایی را به عهده دارد.شروع عمده مراسم سنتی در سلخ نیز در باغ آیین‌هاست و پس از آن گردشگران در سایر اقامتگاه‌ها اسکان پیدا می‌کنند. در دوره یکساله فعالیت زینت دریایی در باغ آیین‌ها طی فصل زمستان به‌طور متوسط هر روز ۲۰ گردشگر ساکن «سلخ» بوده‌اند که ماهانه ۶۰۰ گردشگر را شامل می‌شود. این آمار با توجه به نوپا بودن گردشگری در این روستا شگفت‌انگیز است و نشان می‌دهد «سلخ» از چه پتانسیل بالایی در این حوزه برخوردار است.

تشریح رسومات سلخی‌ها از زبان یک کارآفرین

زینت دریایی درباره برنامه‌های اجرا شده در این اقامتگاه به «دنیای اقتصاد» گفت: اجرای موسیقی سنتی و آیینی از برنامه‌هایی است که در «باغ آیین‌ها» انجام می‌شود. در این منطقه ما یک موسیقی پایه به نام «تماشا» داریم. در این موسیقی یک نفر جفتی زن(دونی زن) با فردی که یک ساز کوبه‌ای مانند دهل یا طبل می‌زند همراه شده و عده‌ای نیز دست می‌زنند.

وی با بیان اینکه سایر مراسم باید با تماشا همراه باشد، افزود: به‌عنوان مثال در مراسم باسونک که فارس‌ها به آن «واسونک» می‌گویند، هم‌خوانی زنان به‌صورت دو نفره انجام می‌شود که دکلمه‌ها را اجرا و شعرهای خاص عروسی را بیان می‌کنند. در باسونک تمام مراحل عروسی به زبان شعر و آواز بیان می‌شود؛ به‌طوری که اگر فردی چشم خود را بسته و این دکلمه‌ها را با صدای خوش زنان و آواز آنان گوش دهد، ۷ شبانه روز عروسی را با آهنگ خاص هر روز به‌صورت کامل درک می‌کند.شوشی، از دیگر مراسم‌هایی است که دریایی به آن اشاره و بیان کرد: در این مراسم برخی اهالی به شکل حیوانات وحشی یا نمادهایی از اهریمن ملبس و در حین تماشا وارد مراسم عروسی می‌شوند. افراد اهریمنی در این تئاتر مرغ‌های در قفس را آزار می‌دهند یا صدای خراب کردن مزارع گندم را درمی‌آورند. در این حال افراد اهورایی با برگ درخت خرما این موجودات اهریمنی ‌را زده و رام می‌کنند. در نهایت نیز هر دو گروه در کنار هم قرار می‌گیرند و نیایش می‌کنند. در پایان هم گروه اهریمنی ‌نمادهای خود اعم از ریش دراز و لباس‌های نامناسب را درآورده و در لباس انسان‌های امروزی به داماد و مادر داماد هدیه می‌دهند.

دریایی درباره لیوا به‌عنوان دیگر سنت منطقه گفت: این مراسم رقص دسته جمعی است که عموما خاص مردان است. شرکت‌کنندگان در این مراسم یا دشداشه سفید بلند یا زیرپوش به همراه لنگ می‌پوشند؛ در حالی که دستمالی به سر خود بسته‌اند. لیوا نمادی از هماهنگی کار در صید و کشاورزی به‌عنوان دو پیشه معیشتی اصلی منطقه قشم است و در برخی مواقع نیز در عصر روز اعیاد رسمی‌ این مراسم اجرا می‌شود.این فعال گردشگری «سلخ» افزود: ما تلاش کردیم تمام این مراسم‌را جمع‌آوری و در باغ آیین‌ها، آنها را برای گردشگران اجرا کنیم. در کنار آن نوروز صیاد، چهاردهمی، جبار باران و... که در سایر مناطق ایران نیز وجود دارند را در شکل اصیل خود در این منطقه با گاهشمار محلی موجود برگزار می‌کنیم. به این ترتیب گردشگر علاوه بر صرف غذاهای محلی و تجربه یک زندگی روستایی، با آیین‌های مرسوم در سلخ آشنا می‌شود و به اطلاعات عمیق‌تری از فرهنگ مردم ساکن در این مناطق به دست می‌آورد.

چه جاذبه‌هایی ببینیم؟

صلاح‌الدین احمدی، کارگزار گردشگری سلخ نیز درباره جاذبه‌های طبیعی سلخ به «دنیای اقتصاد» گفت: موزه صنایع‌دستی، نگارخانه هنرهای تجسمی‌ دکتر نادعلیان، دره اژدها و بام قشم از جمله مکان‌هایی است که گردشگران می‌توانند در سفر خود به سلخ از آنها دیدن کنند. بام قشم نقطه‌ای است که به دو طرف آب‌های جزیره و جنگل حرا مشرف و در نزدیکی سلخ قرار گرفته است. گردشگر با قرار گرفتن بر این بام می‌تواند زیبایی‌ها و جاذبه‌های قشم را با یک نظر مشاهده کند. وی اضافه کرد: غارهای نمک، دره چاهکوه و ساحل نقره‌ای از دیگر مناطق مجاور این روستا هستند. همچنین در سلخ قایق‌هایی به مقصد جزیره هنگام وجود دارد. احمدی ادامه داد: اگر به ساحل شنی علاقه داشته باشید، سلخ بهترین گزینه برای نشستن در کنار ساحل و بهره بردن از دریای جنوب به حساب می‌آید. قرار گرفتن جنگل حرا و دره تندیس‌ها در نزدیکی سلخ به گفته این فعال گردشگری در جذب گردشگر به این روستا بسیار موثر بوده است و این دو منطقه در غرب جزیره قرار گرفته‌اند. وی تاکید کرد: گردشگران همچنین می‌توانند با اقامت در سلخ در یک بازه زمانی کوتاه از غارهای خربس، جزیره ناز، چاه‌های طلای لافت و بادگیرهای قدیمی‌دیدن کنند.

«گورزین» سرزمین شتر و غذاهای دریایی

«گورزین» از دیگر روستاهایی است که‌ اندک‌اندک جای خود را در مقاصد گردشگری جزیره قشم باز می‌کند. در این جزیره برخلاف «سلخ» که گردشگری در آن به‌صورت سازمان یافته و تحت اقامتگاه «باغ آیین‌ها» فعال است، فعالیت‌هایی به‌صورت پراکنده به چشم می‌خورد. با این حال مشابه «سلخ» در «گورزین» هم فریده ایمانی و فاطمه اخلاصی از جمله زنان پیشرو در گردشگری روستایی هستند. آنها نیز تنها یک سال است فعالیت خود را در این حوزه شروع کرده و با گذر زمان امکانات و برنامه‌های متفاوتی را در بسته سفر خود برای گردشگران تدارک دیده‌اند.

طبخ و ارائه غذای دریایی با کیفیتی که هر گردشگری را راضی نگه دارد، به همراه نان محلی و اقامتگاه سنتی در کنار ایجاد فضای گفت‌وگو با اهالی خانه و افراد محلی از جمله امکاناتی است که فریده ایمانی برای گردشگران خود در نظر گرفته است. این زن فعال حوزه گردشگری در شترداری هم عشق و هم تبحر دارد. چند سال پیش او به همراه همسرش شتری را خریداری کرد و از آن زمان هر روز به تعداد شترهایشان افزوده شده است. اما به دلیل بحران کم آبی و کمبود غذا برای شترها، تصمیم خرید شتر برای فریده ایمانی به قدری سخت بود که از آن صرفنظر کرد. از این رو شیر شتر یکی از گزینه‌هایی است که گردشگران می‌توانند از این بانوی کارآفرین گردشگری بخواهند. او معتقد است فروش شیر شتر در این منطقه مرسوم نیست و اهالی معتقدند باید آن را به رایگان در اختیار دیگران قرار داد تا برکت را در خانه نگه دارد. فاطمه اخلاصی از دیگر زنان فعال در حوزه گردشگری «گورزین» است که به همراه خواهر و برادرش به این حرفه مشغول است. آنها مزرعه‌ای در «گورزین» دارند که در آن محصولات سالم را تولید و با آن از گردشگران پذیرایی می‌کنند. اگر علاقه‌مند به مشاهده صید سنتی باشید، اقامت در خانه فاطمه اخلاصی بهترین گزینه است. او تنها زن مشتادار جزیره قشم به حساب می‌آید. مشتاداری به نمونه‌ای از صید سنتی گفته می‌شود که به واسطه سختی کار، آن را عموما مردان خانواده انجام می‌دهند و در عین حال به واسطه مشکلاتش حتی نزد مردان نیز در حال فراموشی است و شیوه‌های دیگر جایگزین آن شده. این زن فعال در حوزه گردشگری این پیشه را زنده نگه داشته و با ماهی‌های صید‌شده‌اش سفره‌ای رنگین را برای گردشگران می‌چیند.

سنت شترداری در «گورزین» همچنین این امکان را به گردشگران می‌دهد تا بتوانند شترسواری در کنار جنگل‌های حرا و دریای جنوب را هم به برنامه خود بیفزایند.

از بادهای شیطانی تا مشتاداری در قشم