رضا سلیمان نوری*

متولیان آستان قدس رضوی در طول دوران حکومت پهلوی‌ها هرکدام عملکردی خاص داشتند و نام ایشان به‌نوعی در تاریخ ثبت شده است. در این بین ‌ محمدولی اسدی وضعیتی خاص دارد. او مردی بود که در عین سرسپردگی کامل به شاه از واقعیت معنوی مقامی که آن را تصاحب کرده بود نیز غافل نبوده و سعی داشت تاحد امکان در حفظ شأن و جایگاه ثامن‌الحجج(ع) در مواجهه با دستورات رضاخانی بکوشد، به‌نحوی که وی را باید نایب‌التولیه خاکستری عصر پهلوی اول لقب داد. محمدولی اسدی سال ۱۲۵۷ خورشیدی در خانه حاج علی‌اکبر از خرده‌مالکین بیرجند به‌دنیا آمد. پس از رسیدن به سن لازم تحصیلات خود را در مکتب‌خانه آغاز کرد و به آموختن دروس متداول روز پرداخت. سال ۱۳۲۱ قمری به همراه محمدابراهیم علم و محمداسماعیل شوکت‌الملک راهی تهران شد.

دوران تهران

محمدولی اسدی چندی بعد به‌عنوان نماینده مردم سیستان در مجلس چهارم مشروطه راهی تهران شد و بدین گونه دوره جدیدی از زندگی او آغاز شد. او از جمله کسانی بود که ۹ آبان ۱۳۰۴ به تغییر سلطنت رأی مثبت داد.

دوران نیابت‌التولیت

اسدی پاداش این همراهی کامل با رضاشاه را با انتصاب به مقام نیابت تولیت آستان قدس رضوی دریافت کرد. او طی دوران ۹ ساله تصدی این مقام تلاش بسیار کرد تا ضمن سروسامان دادن به امور آستان قدس و شهر مشهد تاحد امکان دستورات پهلوی اول را بومی‌سازی کرده و براساس شرایط دینی این شهر به اجرا گذارد.

آغاز سقوط

روابط رضاشاه با اسدی تا سال ۱۳۱۳ شمسی بسیار گرم بود اما مخالفت اسدی با ازدواج پسرش با دختر شاه باعث ناراحتی وی شد. پس از آن بود که پهلوی اول، فتح‌الله پاکروان را به‌عنوان استاندار خراسان معرفی کرد و او هم از همان ابتدا بنای مخالفت با اسدی را گذاشت.

واقعه گوهرشاد

رابطه گرگ‌ومیش، اسدی و پاکروان تا حادثه مسجد گوهرشاد ادامه داشت. اسدی که از مشوقان برخی علما برای اعتراض در برابر تغییر لباس بود با شروع اجتماع مردم در مسجد گوهرشاد و حرم مطهر به فریمان رفت اما با مطلع شدن از دستور شاه برای قتل عام مردم به شهر برگشت و تعدادی از روحانیون تراز اول متحصن را به دفتر خود فراخواند و تا پایان درگیری در آنجا نگاه داشت.

پایان دوران اسدی

مخالفان اسدی موقعیت پیش‌آمده را فرصت مناسبی برای حذف او دانستند و پاکروان با تنظیم گزارش‌هایی مبنی بر دخالت اسدی در قیام، ذهن شاه را نسبت به او مشوش ساخت. از پایان ماجرای گوهرشاد تا ۴ آذر ۱۳۱۴، اسدی همچنان در سمت خود باقی بود اما در این روز مأموران شهربانی او را بازداشت کردند. وی مدت کوتاهی در مشهد زندانی بود تا اینکه در ۲۸ آذر ۱۳۱۴ در دادگاهی نظامی به اتهام خیانت به میهن محکوم به اعدام و صبح روز بعد تیرباران شد.

*کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه