بمب انرژی یا بمب تبلیغاتی؟‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

الهه میرزاده - مثل یک سوپر من یا قهرمان خارق العاده ظاهر شوید ، تبلیغات گسترده و دلفریبی که شما را ترغیب می کند تا برای ساعتی با خوردن یک بطری نوشیدنی قوی، قهرمان و دست کم پر انرژی باشید. هنگام خستگی ، روز ها و شب های امتحان، بعد از رانندگی طولانی و شاید هم به عنوان یک عادت و علاقه ذایفه ای به سمت نوشابه های انرژی زا می رویم. نوشابه هایی که کم کم جایگزین نوشیدنی های اصلی می شوند فرضیه خطرناکی که این روزها بیشتر رنگ حقیقت می گیرد. اما واقعا محتوای این نوشابه ها چیست؟ این ترکیبات تا چه اندازه بر بدن ما تاثیر گذارند یا چقدر میتوانند اثار مخرب در زندگی ما داشته باشند یا برعکس مصرف مقطعی آن می تواند مفید باشد؟! تمامی این سوال ها و پرسش های دیگر درباره هر آنچه که از نوشابه های انرژی زا مطرح می شود را در ادامه این بحث دنبال خواهیم کرد. چند سالی می شود که نوشابه هایی با نام نوشابه انرژی زا وارد فروشگاه ها شده است. این نوشابه ها در مدت زمان کوتاهی طرفداران بسیار در بین دانش آموزان و ورزش کاران پیدا کرده است.نوشابه‌های انرژی‌زا در ایران با برندهای مختلفی در حال فروش و توزیع هستند، از هایپ و رد‌بول می‌توانیم به عنوان دو نمونه از قدیمی‌ترین برندهای این نوع نوشیدنی تا شرکتهای داخلی که اخیرا نسبت به تهیه و تولید آن اقدام کرده‌اند اشاره کنیم. در کشورهای مختلف دنیا (و از جمله در ایران) شرکتهای تولید کننده این نوع نوشیدنی‌ها به عنوان اسپانسر مسابقات ورزشی به خصوص مسابقات هیجان‌انگیز هستند تا بتوانند افراد بیشتری را به مصرف این نوع از نوشیدنی‌ها تشویق کنند.

نوشابه انرژی زا چیست؟

همان طور که از نام نوشابه انرژی ‌زا پیداست، باید به شما انرژی مضاعف بدهد، اما دقت در اجزای تشکیل دهنده آن حقایق دیگری را هم آشکار می‌کند، با وجود آن که سازندگان این نوشابه ها مدعی هستند که آنها کاملا بی خطر هستند، اما پزشکان عقیده دیگری دارند. آنها معتقدند که این انرژی کاذب ادعا شده تنها به دلیل مقادیر بالای شکر و انواع ترکیبات محرک موجود در اجزاء تشکیل دهنده این نوشیدنی ها است و مصرف این نوشیدنی ها برای سلامت بدن بسیار مضر است.

ترکیبات موجود در نوشابه‌ای انرژی‌زا

نوشابه‌ها معمولاً حاوی آمیزه گوناگونی از مواد کربوهیدراتی (قندی)، ویتامین‌ها، مواد معدنی و مواد دیگری از جمله مواد محرکی مانند کافئین، اتورین (یک اسید آمینه، پیش ساز پروتئین) و گلوکورونولاکتون (یک ماده طبیعی که در بدن از تجزیه قند ساده گلوکز ایجاد می شود) هستند. علاوه بر این داروهای گیاهی مانند ژله سلطنتی، جین سنگ و گوارانا ممکن است در این نوشابه ها موجود باشد . در اغلب این نوشابه‌ها مواد به اصطلاح « تشدیدکننده انرژی» مثل کافئین، تورین و در بعضی موارد گلوکورونولاکتون برای تحریک سوخت و ساز و به دست آوردن سریع انرژی وجود دارد. هر سه این مواد در غذاهای طبیعی و در بدن ما وجود دارند اما غلظت های آنها در این نوشابه ها بالاتر است. معمولاً در هر قوطی این نوشابه ها ۸۰ میلی گرم کافئین وجود دارد (گرچه برحسب مارک های مختلف این میزان متفاوت است)

این مقدار تقریباً معادل همان مقدار کافئینی است که یک فنجان قهوه خوری متوسط دارد و حدود ۲ برابر میزان کافئین موجود در یک فنجان چای یا قوطی نوشابه کولادار است. منبع بیشتر کافئین این نوشابه‌ها، گوارانا، یک عصاره کافئین‌دار است که از گیاهی در آمریکا جنوبی به دست می‌آید. تورین یک ماده پروتئینی است که در گوشت وغذاهای دریایی وجود دارد و به ادعای تولیدکنندگان نوشابه ها می‌تواند در دفع مواد زاید و سم زدایی از بدن کمک کند. برخی از مطالعات هم نشان دهنده اثر کاهنده فشار خون تورین در مبتلایان به فشار خون بالا بوده است، اما در هر حال میزان بی خطر این ماده در حال حاضر معلوم نیست. برای گلوکورونولاکتون نیز مانند تورین نقش سم‌زدایی قائل هستند، اما تحقیقات چندانی در مورد آن انجام نشده است. مواد قندی یا کربوهیدراتی موجود در این نوشابه‌ها معمولاً به صورت مخلوطی از قندهای ساده با جذب سریع و کربوهیدرات های پیچیده تر با جذب آهسته موجود است.

مصرف در ایران و سایر کشورها

استفاده از ردبول در کشورهایی مثل فرانسه، نروژ و دانمارک ممنوعیت مصرف داشت که اخیرا مقامات فرانسه با حکم دادگاه دوباره مجوز مصرف ردبول را داده اند. به هر حال وقتی محصولی سود کلانی داشته باشد، افراد زیادی نسبت به تولید و فروش آن تمایل دارند ولی کماکان در نروژ و دانمارک ممنوعیت مصرف وجود دارد. لازم به ذکر است در ۱۴۳ کشور دیگر این محصول به فروش می رسد. متأسفانه در کشور ما هم نوشابه های انرژی زا در دسترس است و هر کسی در هر سنی می تواند آن را مصرف کند به غیر از مسائل مربوط به واردات، هیچ ممنوعیت قانونی برای فروش این محصولات به افراد مختلف در کشور ما وجود ندارد. بنابراین خود افراد باید نسبت به مصرف نوشابه های انرژی زا و هر نوع محصول دیگری که در بازار وجود دارد، هوشیار باشند.

نوشابه انرژی زا برای ورزشکاران مناسب است؟

برای بحث درباره این موضوع باید ابتدا توضیح دهیم که در حین ورزش کردن بدن ما در چه شرایطی قرار دارد : فعالیت های ورزشی باعث افزایش حرارت بدن می شوند به نحوی که به ازای هر لیتر اکسیژن مصرفی در حین ورزش ۵ کیلو کالری انرژی تولید می شود که تنها ۱ کیلو کالری آن صرف کار مکانیکی می گردد و مابقی تبدیل به حرارت می شود. برای کنترل این افزایش حرارت عمومی بدن مکانیسم های زیر فعال شده و به مقابله می پردازند

۱- افزایش جریان خون زیر سطح پوست

۲- تعریق و دفع آب

از سوی دیگر، در صورت عدم جبران آب از دست رفته بدن در نتیجه تعریق و عدم دریافت مایعات مناسب، کارآیی ورزشی کاهش یافته و خستگی در انتهای فعالیت های ورزشی طولانی مدت بروز می نماید. در هنگامی که میزان از دست رفتن آب بدن در هنگام انجام فعالیت های ورزشی به ۲درصد (حدود ۲ کیلوگرم در یک ورزشکار با وزن ۸۰ کیلوگرم) برسد، کارآیی ورزشی شروع به کاهش می نماید و زمانی که این دهیدراتاسیون یا کم آبی به ۵ درصد برسد، کارآیی و توانایی انجام کار فیزیکی تا ۳۰ درصد کاهش می یابد. در نتیجه انتخاب و مصرف نوشابه های ورزشی مناسب برای جبران آب والکترولیت های از دست رفته ناشی از تعریق و نیز متعادل کردن میزان مواد قندی مورد نیاز نه تنها در حین انجام فعالیت های ورزشی بلکه قبل و بعد از ورزش اهمیت دارد. در حالی که، انتخاب و مصرف نوشیدنی های انرژی زا توسط ورزشکاران پیامدهای نامطلوبی در پی خواهد داشت.

توجه داشته باشید که میزان قند در نوشابه های انرژی‌زا (۱۰ تا ۱۲ درصد) معمولاً بسیار بیشتر از میزان قند نوشابه های معمول ورزشی ( ۶ تا ۸ درصد) است. گرچه قند یک منبع فوری انرژی است، اما مصرف بیش از حد آن می تواند به مشکلات دندانی و چاقی منجر شود. مصرف مقادیر زیاد قند می‌تواند جذب آب به بدن را آهسته کند و در نتیجه استفاده از این نوشابه ها را برای مصرف حین ورزش یا پس از آن نامناسب کند.

نوشیدنی های انرژی زا در مقابل نوشیدنی های ورزشی

- الکترولیت و املاح مورد نیاز را که در نتیجه تعریق از بدن دفع شده را جبران نمی نمایند.

- غلظت بالاتر کربوهیدرات را فراهم می آورند و در نتیجه دیرتر از دستگاه گوارش جذب می شوند و ممکن است عوارض گوارشی ایجاد نمایند.

-کافئین موجود در ترکیب نوشیدنی های انرژی زا مدر یا ادرار آور می باشد و دهیدراتاسیون را تشدید می نمایند.

- مواد محرک موجود در ترکیب نوشیدنی های انرژی زا فشار خون و ضربان قلب را افزایش می دهند، در نتیجه مصرف آنها در حین انجام فعالیت های ورزشی شدید و سنگین که فشار خون و ضربان قلب ورزشکار افزایش می یابد، خطرناک بوده و ممکن است باعث بروز عوارض قلبی- عروقی از جمله انواع بی نظمی در ضربان قلب، ایست ناگهانی قلبی و سکته های قلبی و مغزی گردد.

- کافئین و سایر مواد محرک موجود در ترکیب نوشیدنی های انرژی زا مى‌توانند باعث از دست رفتن هماهنگى عضلانى شوند و توانایى بدن را در حفظ یک درجه حرارت معین دچار اختلال کنند.

- مواد محرک موجود در ترکیب نوشیدنی های انرژی زا، باعث تحریک پذیری، بی خوابی و بروز اضطراب در ورزشکاران به ویژه در هنگام شرکت در رقابت های ورزشی گردد.

- مصرف بیش از حد و طولانی مدت نوشابه های انرژی زا می تواند نوعی عادت پذیری در افراد ایجاد کند و به وابستگی روانی برای مصرف بیشتر این نوشیدنی ها منتهی گردد.

- تولید کنندگان نوشابه های انرژی زا در ترکیب محصولات خود از ترکیباتی استفاده می نمایند که روی بطری قید نمی شود و همین مسئله عدم قید ترکیبات، ممکن است به نوعی برای ورزشکاران حرفه ای خطر آفرین باشد.

- احتمال آلودگی به مواد ممنوعه خصوصأ ترکیبات محرک و در نتیجه مثبت شدن نتیجه آزمایش دوپینگ ورزشکاران حرفه ای در نتیجه مصرف نوشیدنی های انرژی زا در حین مسابقات وجود دارد.

گروه های در معرض خطر:

بررسی «کمیته علمی غذای کمیسیون اروپا» (SCF) در مورد خطر کافئین موجود در نوشابه های انرژی زا نشان می‌دهد که گرچه این نوشابه ها در مقدار متعادل برای مصرف عمومی بی خطر هستند، اما کودکان و نوجوانانی که دو قوطی یا مقدار بیشتری از این نوشابه ها مصرف می کنند ممکن است دچار تحریک پذیری و اضطراب شوند. همچنین این کمیته توصیه کرد زنان باردار این نوشابه ها را مصرف نکنند چرا که اثرات کافئین بر روی جنین نامعلوم است. در مجموع کودکان کم سن، افرادی که به کافئین حساسیت دارند، مبتلایان به بیماری های قلبی و زنان باردار (به خصوص در سه ماه اول حاملگی) نباید از این نوشابه‌ها استفاده کنند. شایان ذکر است در افرادی که دچار اختلالات متابولیکی و سوخت و ساز بدن هستند، مانند مبتلایان به دیابت، چربی خون و نیز کسانی که مشکلات کبدی دارند، به طور جدی باید از مصرف این نوشابه ها پرهیز شود سایر افراد هم نباید بیش از حد از این نوشابه ها استفاده کنند بخصوص وقتی می خواهند در فاصله کوتاهی از افزایش انرژی برخوردار شوند. به طور کلی در افراد سالم، مصرف آن باید در فواصل طولانی مدت باشد.

بیماران قلبی توجه کنند:

نوشابه های انرژی زا حاوی مقادیر بالای کافئین و تورین هستند و دریافت بیش از اندازه این مواد باعث می شود که قلب فشار بیش از اندازه ای را متحمل شود. تورین نوعی آمینو اسید است و مصرف بیش از اندازه آن همراه با کافئین، عوارضی چون افزایش ضربان قلب، تپش قلب، افزایش فشار خون و در موارد نادر تشنج و مرگ ناگهانی را دربردارد. یکی از محققان بخش تصویربرداری قلبی دانشگاه بن آلمان در این زمینه گفته است که مصرف نوشیدنی های انرژی زا آثار سویی بر عملکرد قلب نوجوانان و بزرگسالان دارد؛ با این وجود هنوز هیچ قانونی مبنی بر عدم فروش این نوشابه ها وضع نشده است. تحقیقات انجام شده توسط مدیریت خدمات بهداشت روانی و سوء مصرف مواد (SAMHSA ) نشان می دهد که از سال ۲۰۰۷ تا سال ۲۰۱۱، تعداد مراجعه کنندگان به بخش اورژانس بیمارستان های آمریکا به دلیل استفاده از نوشابه های انرژی زا دو برابر شده و از ۱۰ هزار نفر به ۲۱ هزار نفر رسیده است.

چه مواقعی از این نوشابه ها استفاده شود؟

در پاسخ به این سوال باید گفت برای مصرف تفننی نمی توان تواتر در نظر گرفت، ولی توصیه می شود مانند دیگر نوشابه های گاز دار این نوشابه ها نیز حداکثر هفته ای یکبار مصرف شود. مصرف این نوشابه ها بهتر است با وعده های غذایی فاصله داشته باشد؛ زیرا کالری غذا را بالاتر می برد. همچنین باید در نظر داشت مصرف این نوشابه ها جایگزین میان وعده های غذایی ضروری مانند شیر، لبنیات و میوه ها نیست. از طرف دیگر توصیه می شود با شکم خالی نیز خورده نشود و باید گفت بهترین زمان مصرف این نوشابه ها ساعت ۱۰ صبح یا عصر است.

تاثیر بر سیستم عصبی

برخی از نوشابه هایی که حاوی کافئین یا گروه آمفتامین هاست و هوشیاری را افزایش می دهد، اگر به افراط نوشیده شود، می تواند عوارض سویی در سلسله اعصاب مرکزی ایجاد کند و سیستم سمپاتیک و خودکار بدن را تحت تاثیر قرار دهد و نیز مصرف آن در دراز مدت بر خلق وخو و رفتار افراد تاثیر بگذارد.

شب های امتحان

مشاهده می شود برخی دانش آموزان به خوردن این نوشابه ها روی آورده اند. نه تنها خوردن این نوشابه ها بلکه اساسا رویکرد تغذیه ای دانش آموزان باید اصلاح شود.اگر به این فکر کنیم که برای درس خواندن به انرژی بیشتری نیاز است و دانش آموزان به پرخوری روی آورند یا هنگام امتحانات برای فراگیری بیشتر تغذیه خاصی مد نظر قرار گیرد تاکالری بیشتری به دست آید، تصور کاملا غلط و باور نادرستی است. دانش آموزان یا دانشجویان باید در طول زندگی از یک الگوی صحیح غذایی برخوردار باشند و این طور نباشد که فقط در فصل امتحانات به تغذیه آنها توجه شود.در این زمینه خوردن صبحانه و مصرف مغزها و میان وعده ها نقش اساسی در فراگیری دانش آموزان و نیز تامین مواد مورد نیاز بدن دارد و باید دانست خوردن نوشیدنی های انرژی زا در افزایش فراگیری دانش آموزان هیچ تاثیری ندارد و در حال حاضر مشکلی که در سطح جامعه وجود دارد، این است که تغذیه دانش آموزان روند غلطی را طی می کند به گونه ای که آنان را در بزرگسالی با اضافه وزن روبه رو می کند.

نتیجه گیری:

افرادی که به دنبال کسب انرژی بیشتری هستند یا می خواهند فعالیت سنگین تری انجام دهند، مانند انجام حرکات ورزشی سنگین از نوع وزنه برداری و کشتی یا ورزش های استقامتی مانند دویدن یا فوتبال ممکن است سراغ این نوع نوشیدنی ها بروند اما در یک تحلیل ساده می توانیم بگوییم وقتی انرژی در حجم بسیار زیادی وارد بدن می شود، به افزایش قند خون در مدت کوتاهی منجر شده و در نتیجه سیستم هوشمند کنترل قند خون فعال می شود و انسولین بیشتری ترشح می گردد،ترشح یکباره انسولین باعث جذب قند توسط سلول ها می شود و افت قند رخ می دهد.

در نتیجه، مصرف نوشیدنی های انرژی زا در طول فعالیت روزمره یا فعالیت ورزشی باعث افت انرژی و قند می شود. پس می توانیم نتیجه بگیریم انتظار ما از افزایش انرژی از طریق این نوشیدنی ها یک انتظار غیر معقول و بیهوده است. شاید مهمترین اقدام در کشور ما اطلاع رسانی و افزایش آگاهی مردم در خصوص مضرات مصرف بی رویه این نوشابه ها باشد. در درجه اول توصیه می شود مردم از این نوع نوشابه ها استفاده نکنند و نیاز بدن به انرژی و ویتامین ها از طریق تغذیه سالم و استفاده از همه گروه های غذایی به خصوص پروتئین ها، میوه ها و سبزیجات تازه تأمین شود. به علاوه خواب کافی در تأمین انرژی، رفع خستگی و افزایش تمرکز تأثیر به سزایی دارد. در درجه ی بعد اگر افراد تمایل به مصرف نوشابه انرژی زا دارند حتما دقت کنند که سابقه ناراحتی قلبی و حساسیت به کافئین نداشته باشند.

با تشکر از دکتر محمد هاشمی متخصص تغذیه