گزارشی از وضعیت اطلاع‌رسانی درباره آتش‌سوزی ساختمان مشهور پایتخت
سرگیجه‌های خبری پلاسکو در رسانه‌ها
در تمام یک هفته گذشته، حادثه آتش‌سوزی و فروریختن ساختمان پلاسکو کانون خبری ایران بوده و در این مدت یک فرمت ثابت در خبررسانی این رویداد وجود داشته است؛ انتشار خبر، گسترش خبر و در سریع‌ترین زمان ممکن تکذیب آن. این فرمت ثابت آنقدر تکرار شده که دستمایه شوخی‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی، انتقادهای کارشناسان و سرگیجه خبری در عموم جامعه شده است. وضعیت به گونه‌ای است که تقریبا هیچ خبری با اطمینان کامل از صحتش منتشر نشده و تنها گذر زمان و تاکید منابع خبری متعدد موجب باورپذیریاش شده است. تحلیل این موضوع می‌تواند علل مختلفی را پیش روی ما بگذارد اما شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین این علل تلاش صداوسیما برای به انحصار گرفتن اطلاع‌رسانی دراین‌باره و بی‌اعتنایی‌اش به خبرهایی باشد که خبرگزاری‌های بزرگ ایرانی درباره پلاسکو منتشر کرده‌اند.
در تمام یک هفته گذشته، حادثه آتش‌سوزی و فروریختن ساختمان پلاسکو کانون خبری ایران بوده و در این مدت یک فرمت ثابت در خبررسانی این رویداد وجود داشته است؛ انتشار خبر، گسترش خبر و در سریع‌ترین زمان ممکن تکذیب آن. این فرمت ثابت آنقدر تکرار شده که دستمایه شوخی‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی، انتقادهای کارشناسان و سرگیجه خبری در عموم جامعه شده است. وضعیت به گونه‌ای است که تقریبا هیچ خبری با اطمینان کامل از صحتش منتشر نشده و تنها گذر زمان و تاکید منابع خبری متعدد موجب باورپذیریاش شده است. تحلیل این موضوع می‌تواند علل مختلفی را پیش روی ما بگذارد اما شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین این علل تلاش صداوسیما برای به انحصار گرفتن اطلاع‌رسانی دراین‌باره و بی‌اعتنایی‌اش به خبرهایی باشد که خبرگزاری‌های بزرگ ایرانی درباره پلاسکو منتشر کرده‌اند. برای واقع‌بینی درباره این موضوع باید چند نکته را مورد توجه قرار بدهیم.
نشر قطره‌چکانی اطلاعات
شاید مهم‌ترین نکته این باشد که خبررسانی درباره یک فاجعه که شرایط بحرانی ایجاد کرده باید دقیق و هوشیارانه باشد. اطلاع‌رسانی سریع از واقعیات در عین اینکه لازم و ضروری به نظر می‌رسد، می‌تواند بازخوردهای کنترل‌‌گریزی به همراه داشته باشد. به ویژه آنکه اشتیاق عمومی برای باخبر شدن از جزئیات ماجرا آنان را به محل وقوع حادثه کشانده و حضور آنان، روند امدادرسانی را با چالش‌هایی جدی مواجه کرده است. در چنین شرایطی نشر قطره‌ای اخبار می‌تواند از بروز برخی رفتارهای هنجارگریزانه جلوگیری کند. این یک اصل ارتباطی است که با انتشار اطلاعات به‌صورت قطره چکانی، می‌توان تب هیجانی جامعه را کنترل و از بروز بحران‌های اجتماعی احتمالی پیشگیری کرد. زیرا موضوع اصلی در این مواقع نجات آسیب‌دیدگان و کمک به بازیابی اجساد احتمالی است.
می‌توانیم به یاد بیاوریم زمانی را که بعد از وقوع حادثه سونامی در ژاپن، در حالی که تصاویر متعددی از جنازه‌ها در کوچه و خیابان و.... روی هم قرار گرفته بود، وزیر این کشور در گفت‌وگوهای مطبوعاتی و رسانه‌ای مرتبا مردم را به آرامش دعوت می‌کرد و می‌گفت که ابعاد حادثه به اندازه‌ای که رسانه‌ها اعلام کرده‌اند، بزرگ نیست، یا مدیریت اخبار در رسانه‌ها بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر، حمله تروریستی در پاریس، سقوط هواپیمای مالزیایی و... در بسیاری دیگر از کشورها هم به محض وقوع یک حادثه بحرانی بزرگ، مدیریت خبررسانی در رسانه‌ها اعمال می‌شود تا بازنمایی افراطی تلفات و صدمات حادثه منجر به افزایش هزینه‌های حمل شده بر کشور از جمله یأس اجتماعی، کاهش ورود گردشگر، افت ارزش بازار سهام، ترویج شایعه پراکنی و.... نشود. نشر قطره‌چکانی اطلاعات به این معنی است که همه جزئیات خبر به یکباره منتشر نمی‌شود. در واقع مدیریت اخبار رسانه‌ها را یاری می‌کند تا هر بار بخشی از اطلاعات مربوط به ابعاد و تلفات رویداد را منتشر کنند. چیزی مشابه با انتقال یک خبر بد به کسی که از شنیدن آن خبر شوکه خواهد شد. این رویکرد از تشدید شوک و تنش اجتماعی می‌کاهد و کانون توجه عمومی را از پرداختن به حواشی بازمی‌دارد. یکی از کژکارکردهای این شیوه انتشار خبر، اثر تخدیری است. به این معنی که با طولانی شدن زمان انتشار قطره‌ای اخبار، مخاطبان آن نسبت به اصل رویداد بی‌حس و اصطلاحا «لمس» می‌شوند. تکرار خبرهای مشابه در طول زمان باعث بی‌میلی مخاطب نسبت به شنیدن/ دیدن/ خواندن آن می‌شود و بنابراین گاهی ارزش خبری رویداد تا حد زیادی از بین می‌رود.
سرگیجه خبری
با توجه به مقدمات گفته شده تاکنون، اینکه صدا وسیما و مسوولان در قضیه پلاسکو این شیوه را به درستی اجرا کرده‌اند یا خیر، می‌تواند یک موضوع چالش برانگیز باشد. برای بررسی این موضوع روز وقوع رویداد را به لحاظ خبری بررسی می‌کنیم.
آنچه در رسانه‌ها رخ داد
واکاوی خبرهای منتشر شده در روز پنجشنبه نشان می‌دهد که نخستین خبرها درباره آتش‌سوزی از طریق برخی شهروندان در فضای مجازی منتشر شده است. کانال‌ها و گروه‌های خبری تلگرام خبر را دست به دست منتشر می‌کنند. خبرگزاری‌های رسمی کشور نیز با اختلاف زمانی بسیار کوتاهی خبر را در خروجی‌های خود قرار می‌دهند و این موضوع باعث می‌شود تا سرعت انتشار خبر در فضای مجازی نیز تشدید شود. زمان زیادی نمی‌گذرد که شبکه تلویزیونی خبر صدا وسیما نیز به‌صورت زیرنویس به این رویداد می‌پردازد و خبرنگارش را به محل حادثه می‌فرستد. ساعت حوالی ۹ و ۳۰ دقیقه صبح روز پنجشنبه محل حادثه پر از خبرنگارانی است که از سوی رسانه‌ها اعزام شده‌اند.بررسی میدانی نشان می‌دهد که رجوع به بسیاریاز خبرگزاری‌ها در این وقت از روز در مقایسه با روزهای گذشته تفاوت معناداری نداشته است. این در حالی است که برنامه‌های خبری تلویزیون و به ویژه شبکه خبر با پخش تصاویر زنده از محل حادثه توجه مخاطبان را به خود جلب کرده بود. با این حال به نظر می‌رسد که با وجود تلاش تلویزیون و رسانه‌های رسمی، منبع اصلی خبری تلگرام است.
ویدیوها و تصاویر منتشر شده از طریق گروه‌ها و کانال‌های تلگرام بیش از همیشه مورد توجه کاربران قرار می‌گیرد. علت این است که صدا وسیما در ابتدای وقوع حادثه با پرهیز از انتشار شایعات و احتمال‌های مربوط به تعداد جانباختگان و خسارات مالی و جانی و... عمدتا به ارائه اطلاعاتی درباره قدمت بنای پلاسکو، سالم ماندن ساختمان‌های مجاور و شرح توصیفی از رویداد به‌صورت موجز و خلاصه می‌پردازد. انتشار شایعاتی با محوریت تعداد کشتگان، سرایت آتش به ساختمان‌های مجاور و... با سرعت و در فضای مجازی ادامه می‌یابد و برخی از خبرگزاری‌های رسمی نیز برخی از شایعات را تایید می‌کنند. تلاش صدا و سیما برای به دست گرفتن نبض خبری پلاسکو بی‌نتیجه می‌ماند. زیر از یک سو عدم مدیریت صحیح خبری در نشر قطره‌ای اطلاعات و از سوی دیگر تلاش برای نادرست نشان دادن همه خبرهای منتشر شده در فضای مجازی و حتی خبرگزاری‌ها اعتماد مخاطب را به سرعت سلب می‌کند. روز نخست حادثه به رغم اینکه شبکه خبر تصویر زنده‌ای ازمحل رویداد پخش می‌کند، کانون اطلاع‌رسانی با شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی است. هرکسی از ظن خود یار فاجعه می‌شود و شایعات آتش پلاسکو شعله می‌کشند. این وضعیت یعنی سرگیجه خبری ناشی از این شرایط، گروه‌های مردمی را راهی خیابان جمهوری کرد تا از نزدیک خود شاهد ماوقع باشند.تراکم مردم بیش از ظرفیت خیابان‌ها بود و باعث شده بود تا روند تردد در شعاع نزدیک به ۵۰۰ متری محل وقوع حادثه به سختی انجام شود. برآوردها نشان می‌دهد که در روز اول و دوم حادثه به‌صورت تخمینی ۶ هزار نفر در محل حادثه حاضر بوده‌اند. کاهش رجوع به خبرهای تلویزیون، انتشار گسترده شایعات، منبع شدن فضای مجازی و... باعث شد تا تمهیدات جدی‌تری برای اطلاع‌رسانی درباره پلاسکو اندیشیده شود. ابتدا و در روز نخست صدا وسیما تلاش کرد تا با استفاده از تصاویر ارسالی مردم، به‌عنوان شهروند خبرنگار توجه عمومی را بیشتر جلب کند و به همین دلیل از شهروندان خواست تا تصاویر خود را برای این رسانه ارسال کنند اما با انتقادات شدید کارشناسان و رسانه‌ها این امر متوقف شد. سپس پراکنده کردن مردم، جلوگیری از حضور آنان، محدود کردن حضور خبرنگاران و عکاسان و.... از کارهایی بود که مسوولان مدیریت حادثه انجام دادند تا از بروز و ظهور شایعات جلوگیری کنند. شکل‌گیری کمپین‌هایی برای عدم نشر تصاویر جانباختگان و... نیز موضوعی بود که به سرعت در میان جامعه جا افتاد و بحران اطلاع‌رسانی را مدیریت کرد.این رویه تا جایی ادامه پیدا کرد که به یک عادت تبدیل شد. هر زمان که مسوولان مدیریت واقعه، خبرنگاران و عکاسان را از محل دور می‌کردند، معلوم بود که خبر تازه‌ای در جریان است و احتمالا پیکرهای دیگری کشف شده‌اند.
تکذیب‌های سریالی
به هر حال با وجود تمام تلاش‌هایی که صورت گرفت انتشار اخبار ناهمگون و تناقض آماری با گذشت مدت‌ها از وقوع حادثه پلاسکو همچنان ادامه یافت. خبرهای ضد و نقیض از تعداد افراد محبوس در زیر آوار و تایید و تکذیب‌های پی در پی، برانگیختگی عواطف عمومی و نگرانی شدید خانواده‌های افراد محبوس را موجب شد. در همین ارتباط، جای خالی اطلاع‌رسانی هماهنگ، درست و دقیق، میدان را برای جولان شایعه باز کرد و باعث شد تا مسوولان بخشی از توان خود را به تکذیب شایعه‌هایی چون تعداد بالای قربانیان و محبوسان، روند کند عملیات امداد، نبود تجهیزات ایمن، اشتباه‌های عملیاتی آتش‌نشانان در خاموش کردن آتش و... اختصاص دهند. همین مساله باعث افزایش انتقاد مردم از وضعیت اطلاع‌رسانی و نیز فرآیند عملیات امداد و نجات و سازوکار پشتیبانی از آن شد. اطلاع‌رسانی و ارائه آگاهی‌های لازم از طرف ستاد بحران به مردم، از اصلی‌ترین ضرورت‌هایی است که هنگام وقوع بحران باید در دستور کار قرار گیرد. به باور صاحبنظران مردم باید به‌طور مستمر و به‌صورت قطره‌چکانی در جریان رویدادهای مرتبط با بحران قرار گیرند و رسانه‌ها، اطلاعات مورد نیاز درباره بحران را منتشر کنند. وجود فردی با عنوان مدیر اطلاع‌رسانی یا سخنگوی رسمی در ستادهای مدیریت بحران، تهیه جدول زمانی مشخص برای ارتباط با رسانه‌ها و تشکیل روابط عمومی متشکل از کارشناسان متخصص برای جمع‌آوری اطلاعات، طبقه‌بندی آنها و رصد اخبار و شایعه‌ها، راهکارهایی در راستای مدیریت اطلاع‌رسانی در زمان وقوع بحران است. در حادثه پلاسکو، اگرچه بخشی از اطلاعات و خبرها از زبان سخنگو و مسوولان رسمی مطرح شد اما در گفته‌های آنان نیز تناقض‌هایی به چشم می‌خورد.مروری بر روند اطلاع‌رسانی در حادثه ریزش ساختمان پلاسکو از ضعف جدی در فرآیند مدیریت بحران کشور پرده برمی‌دارد. از این رو لازم است بررسی کارشناسانه کاستی‌ها و کمبودها در روند عملیاتی این رخداد صورت گیرد تا در صورت وقوع حوادثی از این دست، مدیریت بحران شایسته و کارآمدتری به عمل درآید. به هر حال خبرهای بسیاری در رسانه‌ها منتشر شد و باز تکذیب شد. در ادامه تعدادی از مهم‌ترین خبرهایی که در رسانه‌ها یا در فضای مجازی مطرح و باز تکذیب شد را مرور می‌کنیم:
ارسال نظر