یاس‌ها و امیدهای غلبه بر آلزایمر

مترجم: مریم رضایی

آزمایش‌هایی که برای کشف داروهای پیشگیری از آلزایمر صورت می‌گیرند، عمدتا روی افراد مسنی هستند که هنوز سالم هستند، اما ریسک ابتلا به این بیماری به دلیل بالا رفتن سطح آمیلوئید در مغزشان و یا داشتن یک ژن ریسک‌دار به نام APOE۴ در آنها بالا است. در هر صورت، ابتلا به این بیماری برای این موردها به هیچ وجه نتیجه مسلمی نیست. یکی از این آزمایش‌ها توسط موسسه آلزایمر بانر (Banner)، در کلمبیا در حال انجام است. دومین مطالعه از سوی «واحد آزمایشگاهی شبکه آلزایمر عمدتا توارثی» (DIAN) از دانشگاه واشنگتن صورت می‌گیرد که مارتی رایس‌ویگز ۳۸ ساله و بیش از ۵۰ خانواده مشابه دیگر را که درگیر ژن آلزایمر هستند دربرمی‌گیرد.

برایان ویتنی، از خویشاوندان رایس‌ویگز که ۴۴ ساله است و می‌داند ژن آلزایمر را به ارث برده، می‌گوید: «امید ما این است که بتوانیم از این آسیب دور بمانیم و شروع علایم بیماری را به تاخیر بیندازیم.» اگر درمانی که برایان شروع کرده جواب ندهد، او به‌زودی مبتلا خواهد شد. امید او برای ادامه یک زندگی سالم، به DIAN وابسته است. واحد آزمایشگاهی DIAN دو پژوهش را با هم ترکیب کرده که در آن دو نوع درمان آزمایشگاهی را برای پیشگیری از آلزایمر، امتحان می‌کند. افرادی که مورد آزمایش قرار می‌گیرند، نمی‌دانند دارونما (پلاسیبو) دریافت می‌کنند یا نه، اما می‌دانند کدامیک از دو داروی مشخص شده به آنها داده می‌شود. برای ویتنی، داروی گنتنروماب (Gantenerumab) ساخت شرکت داروسازی «روش» سوئیس تجویز شده و در مورد رایس‌ویگز، داروی سولانزوماب (Solanezumab) ساخت شرکت داروسازی الی لیلی. هر دو این داروها پروتئین آمیلوئید عامل آلزایمر را هدف قرار می‌دهند، اما به شیوه‌های مختلف: گنتنروماب پلاک آمیلوئید را که می‌تواند به مرگ عصب منجر شود تجزیه می‌کند و سولانزوماب به پلاک‌ها کاری ندارد، اما می‌تواند پروتئین‌های شناور را از بین ببرد تا از شکل‌گیری بیشتر پلاک جلوگیری کند.

سولانزوماب مثل مشاوری عمل می‌کند که جوانان مستعد را از محله‌های جرم‌خیز دور نگه می‌دارد. اگر نوجوانان از تشکیل گروه‌های خطرناک دور نگه داشته شوند، نمی‌توانند خرابکاری به بار بیاورند. این دارو، با حذف آمیلوئیدهای پراکنده، از تجمع پروتئین‌ها در کنار هم و شکل‌گیری بیشتر پلاک‌های آسیب‌زننده به مغز جلوگیری می‌کند. ایده‌ای که وجود دارد همین است، اما محققان هنوز نمی‌دانند آیا دارویی که برای درمان آلزایمر با شکست مواجه شده، می‌تواند حداقل از آن پیشگیری کند یا نه. برخی کارشناسان هنوز تردید دارند. آنها می‌گویند مطالعات بیشتر روی داروهای ضد آمیلوئید بی‌نتیجه است و آنها به استراتژی‌های درمانی کاملا جدید نیاز دارند.

پیتر دیویس، عصب‌شناسی که مدیریت «مرکز تحقیقاتی لیتوین‌زوکر برای مطالعات در مورد بیماری آلزایمر» در موسسه فاینستاین را بر عهده دارد، می‌گوید: «ما دارویی را که هیچ نشانه‌ای از مفید بودن نداشته، روی افرادی که هنوز علائم روشنی از بیماری ندارند امتحان می‌کنیم. انگار به آنها آسپیرین می‌دهیم.» اما دولت فدرال آمریکا به وضوح معتقد است این آزمایش‌ها ارزش خود را دارند. علاوه بر سرمایه‌ای که شرکت‌های داروسازی و موسسات بشردوستانه تامین می‌کنند، مالیات‌دهندگان هم به‌عنوان بخشی از طرح ملی مبارزه یا جلوگیری از بیماری آلزایمر تا سال ۲۰۲۵، ده‌ها میلیون دلار پول می‌دهند. عواقب شکست این طرح بسیار ترسناک و مهلک است. حدود ۴/ ۵ میلیون آمریکایی از بیماری آلزایمر رنج می‌برند و اگر هرچه زودتر درمان‌هایی برای به تاخیر انداختن شروع این بیماری یافت نشود، انتظار می‌رود این تعداد تا سال ۲۰۵۰ حدودا سه برابر شود که در این مرحله هزینه درمان و مراقبت از همه این بیماران طبق نرخ تورم می‌تواند سالانه به بیش از ۲ تریلیون دلار برسد.

این رقم در حال حاضر ۲۳۶ میلیارد دلار است. اکنون از هر پنج دلاری که صرف هزینه‌های درمانی می‌شود، یک دلار مختص بیماران مبتلا به آلزایمر و دیگر اشکال زوال عقل است که در سال ۲۰۵۰ این میزان به یک دلار از هر سه دلار هزینه‌های درمانی می‌رسد. این ارقام حتی صدها میلیون دلار هزینه‌ای که افراد با از دست دادن شغل و دستمزدشان متحمل می‌شوند را دربرنمی‌گیرد. این مساله فقط به نرفتن به سر کار محدود نیست. مبتلایان به آلزایمر به مراقبت شبانه‌روزی نیاز دارند و بیش از یک سوم افرادی که از بیماران دارای زوال عقل مراقبت می‌کنند، خودشان دچار افسردگی بالینی می‌شوند. همان‌طور که گرگوری پتسکو، مدیر «موسسه تحقیقات بیماری آلزایمر اپل» (Appel) در نیویورک می‌گوید: «تقریبا هر خانواده‌ خویشاوندی دارد که تحت تاثیر آلزایمر است و این موضوع نحوه زندگی ما، نحوه فکر کردن ما، نحوه برنامه‌ریزی‌مان برای آینده و هر چیزی را دستخوش تحول می‌کند.»

چهره‌ات را فراموش نمی‌کنم

دکتر راندال بیتمن هیچ اخطاری در مورد اینکه آخرین آزمایش سولانزوماب در آستانه شکست بود، دریافت نکرده بود. او برای یک مهمانی خانوادگی برای عید شکرگزاری آماده می‌شد که تلفنی از سوی مدیران شرکت الی لیلی دریافت کرد. بیتمن که هدایت واحد آزمایشگاهی DIAN را بر عهد دارد می‌گوید: «به‌شدت ناامید شدم. اما نمی‌توانم بگویم نتیجه حیرت‌آور بود.» او قبلا گفته بود پیشگیری از بیماری می‌تواند موفق‌تر از درمان کامل آن باشد. یکی دیگر از طرفداران این موضوع دکتر پائول ایسن، عصب‌شناسی است که مدیریت «موسسه تحقیقاتی درمانی آلزایمر» در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی را بر عهده دارد. ایسن در سال ۲۰۱۴ با دکتر اسپرلینگ همراه شد تا آزمایشی به نام A۴ را روی ۱۱۵۰ نفر انجام دهند. این آزمایش سولانزوماب را برای پیشگیری از بیماری تست می‌کند. این دارو به افراد مسنی داده می‌شود که علائم زوال عقل ندارند، اما سطح آمیلوئید در بدن آنها مطابق آزمایش مغزی PET افزایش یافته است. در این آزمایش تغییرات کارکرد شناختی مغز، توانایی‌های خودمراقبتی، سلامت بافت مغز و دیگر شاخص‌های تشخیص آلزایمر در یک دوره ۳۹ ماهه سنجیده می‌شود. ایسن می‌گوید: «همچنان به‌دنبال این هستیم که بدانیم در بیمارانی که هنوز علائم بیماری را ندارند، چه پیشرفت‌ها و ریسک‌هایی یافت می‌شود.»

افرادی که در آزمایش A۴ مشارکت کرده‌اند، بیش از سه سال باید هر ماه به بیمارستان مراجعه کنند تا دارویی به آنها تزریق شود که اثر آن هنوز تایید نشده است؛ آن هم برای بیماری‌ای که هنوز به آن مبتلا نیستند و شاید هیچ وقت هم مبتلا نشوند. هیچ تضمینی برای موفقیت یا حتی ایمنی این دارو وجود ندارد و پاداش و پولی هم در کار نیست. برخی شرکت‌کننده‌ها اگر کلیه پروتکل‌های مطالعه شامل دو اسکن PET، چهار اسکن MRI، دو نمونه‌برداری از مایع نخاع و ۴۲ مراجعه برای تزریق را تکمیل کنند، حدود ۲۵۰۰ دلار دریافت می‌کنند. اما بیشتر آنها چیزی نمی‌گیرند. با این حال، هیچ یک از این موارد، جری بلکربای را از شرکت در آزمایش A۴ منصرف نکرده است. او که ۸۲ سال سن دارد و هم مادرش و هم سه خواهر و برادرش به علت آلزایمر از دنیا رفته‌اند می‌گوید: «با توجه به سابقه خانوادگی‌ام، انتظار داشتم سال‌ها قبل از مرگم به آلزایمر مبتلا شوم، اما هنوز این اتفاق نیفتاده است. اگر هنوز قرار باشد آلزایمر بگیرم، می‌خواهم در این تحقیق مشارکت کنم تا حداقل دیگران و به‌ویژه فرزندانم را از جهنمی که دیگر اعضای خانواده‌ام از آن گذشتند، دور نگه دارم.»

دسامبر گذشته، بلکربای حدود ۱۷۰ کیلومتر را از خانه‌اش در اوکلاهامای جنوبی تا دانشگاه تگزاس رانندگی کرد تا اولین تزریقش را دریافت کند. قرار است تا سه سال او هر ماه این مسیر چهار ساعته را طی کند. انگیزه «دان» که یک مامور بیمه بازنشسته است، برای شرکت در آزمایش A۴، همسرش فران است. دان اولین بار چهار سال پیش و زمانی که به منزل آمد و منتظر خورش گوشت برای شام بود اما با قابلمه‌ای نیمه خالی مواجه شد، به نشانه‌های آلزایمر در همسرش پی برد. او می‌گوید: «فقط یادش مانده بود پیاز بریزد، اما بقیه چیزها را کلا فراموش کرده بود.» دان ابتدا می‌خواست خود فران را در آزمایش A۴ مشارکت دهد، اما دیگر خیلی دیر شده بود و بیماری او پیشرفت کرده بود. تنها خودش واجد شرایط بود و اسکن PET نشان داد نشانه تجمع آمیلوئید در مغزش وجود دارد. او تزریق دارو را در پاییز گذشته شروع کرد.

وقتی دان در مورد فران صحبت می‌کند و شوخ‌طبعی او را به یاد می‌آورد، لبخند به لب دارد. اما وقتی توصیف می‌کند که چگونه چهار بار به او توضیح داده که امروز چرا به بیمارستان می‌آید، لحنش جدی می‌شود. دان می‌گوید: «او می‌فهمد، فقط فراموش می‌کند.» در حین صحبت دان، پرستاری وارد می‌شود تا محل تزریق را شست‌وشو دهد. با اینکه دان از دفعه قبل او را به یاد دارد، اما پرستار خودش را معرفی می‌کند. او می‌گوید: «چهره‌ات را فراموش نمی‌کنم. قبلا گفته بودم شبیه یکی از اقوامم هستی.» آمیلوئید موجود در مغز دان هنوز آسیبی به حافظه‌اش نزده، اما داخل مغزش وجود دارد. شاید درمان آزمایشی از بروز آلزایمر پیشگیری کند یا شاید او به سرنوشت همسرش دچار شود. او می‌گوید: «نگران خودم و فرزندانم هستم. اما سعی می‌کنم خیلی به آن فکر نکنم چون در حال حاضر تعهدات زیادی دارم.»

ژن‌هایی خوب در شمال اروپا

ایسن که مسوول آزمایش A۴ است، به سولانزوماب به‌عنوان داروی جلوگیری از پیشروی آلزایمر خوش‌بین است. اواخر سال گذشته، او در جلسه بزرگ علمی اعلام شکست دارو برای درمان این بیماری، در اتاقی مملو از پزشکان، عصب‌شناسان و داروشناسان، گفت: «انتظار دارم اثر درمانی این دارو حداقل در مراحل اولیه شروع بیماری بیشتر باشد.» نتایج آزمایش A۴ در سال ۲۰۲۰ مشخص خواهد شد. تا آن زمان، شرکت الی لیلی و واحد آزمایشگاهی DIAN همچنان از A۴ حمایت می‌کنند. البته این شرکت اعلام کرده قصد دارد بر روش‌های درمانی دیگری هم متمرکز شود. بسیاری از دانشمندان هم در پژوهش‌های پیشگیری از بیماری، بررسی داروهای دیگر را شروع کرده‌اند. آنها هنوز سعی دارند از بروز آلزایمر پیشگیری کنند و می‌خواهند بدانند کدام داروی ضد آمیلوئید بهترین کارکرد را دارد. در دسامبر گذشته، بیتمن و همکارانش اعلام کردند در حال اضافه کردن داروی سومی به مطالعه واحد آزمایشگاهی DIAN هستند که جلوی آنزیم‌های «بتا سکرتاز» عامل تولید آمیلوئید را می‌گیرد. همچنین، ایسن و اسپرلینگ اخیرا یک آزمایش بزرگ به نام EARLY را شروع کرده‌اند که همان داروی حمله کننده به آنزیم بتا سکرتاز را مثل A۴ در مورد افرادی که سالم هستند، اما آمیلوئید افزایش یافته در مغزشان دارد، هدف قرار داده است.

دکتر روی توایمن، رئیس یکی از بخش‌های تولید داروی آلزایمر در شرکت جانسون اند جانسون و تولیدکننده عامل بازدارنده بتا سکرتاز در EARLY و واحد آزمایشگاهی DIAN به مطالعه‌ای از کشور ایسلند اشاره کرده و آن را مدرکی می‌داند دال بر اینکه این استراتژی باید موثر باشد. پنج سال پیش، محققان در آنجا اولین ژن جهش‌یافته‌ای را که انسان را در برابر آلزایمر محافظت می‌کند، شناسایی کردند. این ژن بسیار نادر است و در کمتر از یک نفر از هر ۲۰۰ نفر ساکن در کشورهای آن منطقه یافت می‌شود. افرادی که این ژن را دارند پنج برابر بیشتر احتمال دارد که تولد ۸۵ سالگی خود را بدون ابتلا به زوال عقل جشن بگیرند. این ژن جهش یافته چه می‌کند؟ بتا سکرتاز را برای انجام کارش مختل می‌کند. یک داروی دیگر مانع فعالیت بتا سکرتاز، مربوط به شرکت نوارتیس است که دکتر اریک ریمن و همکارانش در موسسه آلزایمر بانر روی آن کار می‌کنند. این تحقیق هم مثل A۴ و EARLY روی افراد عادی مسن که در معرض ریسک ابتلا به آلزایمر هستند، انجام می‌شود؛ اما این آزمایش به جای در نظر گرفتن نشانه‌های تجمع آمیلوئید، روی داوطلبانی کار می‌کند که دو نسخه از ژن APOE۴ را به ارث برده‌اند. وجود این ژن احتمال ابتلا به آلزایمر بعد از ۵۰ سالگی را افزایش می‌دهد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد حدود ۲ درصد مردم APOE۴ را به ارث برده‌اند که از آن اطلاعی ندارند. به نظر می‌رسد انجام آزمایش روی این ژن ارزش نداشته باشد، چون در مورد نتیجه آن کار چندانی نمی‌توان کرد.

داروهای گران برای بیماری پرچالش

اگر داروهایی که گفته شد، در پیشگیری از آلزایمر موثر واقع شوند، موفقیت آنها فورا مساله دیگری را مطرح می‌کند: چه کسی می‌خواهد روی آنها سرمایه‌گذاری کند؟ مدافعان این موضوع روزی را تصور می‌کنند که هر فرد بالای یک سن مشخص - مثلا ۵۰ سال - مورد آزمایش‌های دائمی فاکتورهای ریسک ابتلا به آلزایمر قرار بگیرد. اگر نتایج آزمایش آنها مثبت باشد، این افراد می‌توانند مصرف داروهای پیشگیری‌کننده را شروع کنند؛ درست مثل افرادی که کلسترول بالا دارند و امروز با مصرف روزانه داروی استاتین، از بروز حمله قلبی در آنها پیشگیری می‌شود. اسپرلینگ می‌گوید: «در نهایت به درمان طیف گسترده‌تری از جمعیت فکر خواهیم کرد.» به هر حال، باید گفت استاتین هزینه یک قرص معمولی را دارد، اما هر یک از داروهای آلزایمر سالانه ده‌ها هزار دلار هزینه می‌برند. شرکت‌های بیمه احتمالا از پرداخت این هزینه‌ها برای افراد سالمی که فقط به دلیل بالا بودن آمیلوئید یا APOE در مغزشان ممکن است به زوال عقل دچار شوند، امتناع می‌کنند.

هوارد فیلیت، از دانشمندان ارشد «بنیاد کشف داروهای آلزایمر» معتقد است محققان باید روی افرادی متمرکز شوند که نشانه‌های اولیه بیماری را دارند و سپس پیشرفت بیماری آنها را در مراحل نخست متوقف کنند. مشکلات مربوط به حافظه، تفکر و تصمیم‌گیری در آن مرحله، برجسته‌تر از مشکلات افرادی است که فراموشی عادی و ناشی از بالا رفتن سن را تجربه می‌کنند. اما بیشتر اینهایی که «نقص شناختی خفیف» دارند، نیاز به درمان مداوم ندارند و می‌توانند سال‌ها مستقل زندگی کنند. افرادی که همسری دارند که هنگام بازگشت از خرید راه خانه را گم کرده یا والدینی دارند که نمی‌تواند چک بنویسد، ممکن است با این موضوع مخالف باشند. بسیاری از محققان، رویای زمانی را دارند که بتوانند از همه این نقص‌های شناختی چه در حد خفیف و چه در حد آلزایمر پیشگیری کنند.

آنها برای رسیدن به این هدف، آزمایش دارو را حتی در مراحل اولیه فرآیند بیماری و قبل از اینکه آمیلوئید بتواند آسیب به مغز را شروع کند، در برنامه دارند. به‌عنوان مثال، ایسن و اسپرلینگ به‌زودی آزمایشی را شروع خواهند کرد که فقط افراد واجد شرایط A۴ یا EARLY را دربرنمی‌گیرد. دکتر اریک مک‌دید عصب‌‌شناس هم که در پروژه واحد آزمایشگاهی DIAN همکاری می‌کند، قصد دارد درمان افرادی را شروع کند که ژن آلزایمر را به طور قطع به ارث برده‌اند. تولید دارویی که بتواند از بروز بیماری آلزایمر جلوگیری کند می‌تواند کشفی درخور دریافت جایزه نوبل باشد. هیچ تضمینی وجود ندارد که آزمایش‌های فعلی به موفقیت برسند، اما محققان معتقدند به حل آنچه که از سخت‌ترین چالش‌های پزشکی به نظر می‌رسد، نزدیک شده‌اند. ریمن می‌گوید: «به لحظه‌ای پرهیجان رسیده‌ایم. امید است به درمانی برسیم که بتواند ریسک آلزایمر را به حداقل برساند. به هر حال، برای رسیدن به این هدف تنها یک مسیر وجود دارد که از میان همین آزمایش‌ها می‌گذرد و ما را به قلمروی تازه می‌رساند.»

منبع: نیوزویک