پوپولیسم آمریکایی

محمد رنجبران

به نظر می‌رسد، فهم این موضوع که دونالد ترامپ چگونه سر از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا درآورد بسیار دشوار است. ستاره پیشین برنامه‌های تلویزیونی آمریکا و میلیاردر خودساخته‌ای که بسیار با اعتماد به نفس به نظر میرسد و به‌خوبی می‌داند مردم آمریکا را چگونه مخاطب قرار دهد. اما این چهره تازه وارد به دنیای سیاست چگونه توانست مستعد ورود به کاخ سفید باشد؟ برخی کارشناسان معتقدند که ظهور پوپولیسم در صحنه سیاسی نشان از آن دارد که نظام دموکراتیک مورد نظر کارکرد مناسب را ارائه نمی‌کند.

این مساله می‌تواند علامت خطری بر وجود نقصان یا ضعف در سیستم باشد. به عبارت دیگر ضرورت پاسخ به بحران می‌تواند به شکل پوپولیسم نمود پیدا کرده و ترامپ را به عنوان نماینده خیزش از طرف بخشی از مردم آمریکا مطرح کند. پوپولیسم بر فضیلت و آگاهی مردم عادی تاکید دارد و عموما سوء‌ظن و رنجش از حاکمیت، بانک‌های بزرگ، شرکت‌های چند ملیتی، سیاستمداران و مسوولان، نخبگان روشنفکر و ثروتمندان را در بر می‌گیرد و می‌تواند پدیده‌ای باشد که از یک چالش تا یک تهدید در نظام دموکراتیک مورد مطالعه قرار گیرد. البته دلیلش هم این است که بسیار سخت است تا تعریف دقیقی از این پدیده ارائه داد. طوری که آیزایا برلین اندیشمند سیاسی معاصر باور داشت که «کفشی به شکل پوپولیسم وجود دارد که اندازه و مناسب هیچ پایی نیست.»

فرید زکریا نویسنده کتاب جهان پسا آمریکایی نیز معتقد است که پوپولیسم شیوه‌ای است که وی آن‌را دموکراسی غیر آزاد می‌خواند و در گسترده‌ترین تعریف خود هرگونه حد و مرزی را در زمینه ابراز اراده مردم از جمله حفظ حقوق اقلیت‌ها و استقلال موسسات مستقل را رد میکند. در چنین شرایطی است که پوپولیسم می تواند به تهدیدی علیه نظام دموکراتیک تبدیل شود. نظر یکی دیگر از دانشمندان برجسته سیاسی نیز این است که دموکراسی عملا هیچ عامل بازدارنده خودکاری در مقابل تهدید پوپولیسم ندارد. در نتیجه به همین دلیل است که در برابر تبلیغات و جنجال‌های آن آسیب پذیر است. همانطور که پوپولیست‌ها خود را طرفداران راستین دموکراسی می‌دانند، پوپولیسم نیز برای نیل به مقاصد خود نیازمند ابزارهای دموکراتیک مثل آرا و انتخابات است. به همین دلیل هم پوپولیسم اگر همراه باورهای ضد تکثرگرایانه خود به قدرت برسد می‌تواند به شدت مبانی دموکراسی را به خطر بیندازد.

در نتیجه، با ابزار انتخابات که متعلق به نظام دموکراسی است می‌تواند استبداد اکثریت را به راه اندازد. چشم‌انداز نابرابری‌ها و عدم امنیت اقتصادی می‌تواند از دلایل عمده حمایت فزاینده از پوپولیسم باشد و رفتارهای انتخاباتی نیروی کار و افراد جامعه را در اقتصادهای پسا مدرن تحت تاثیر قرار دهد. جاماندگان از قطار مدرنیزاسیون، جهانی سازی و ادغام بازارهای جهانی، کارگران کم درآمد و غیر ماهر، خانواده‌های وابسته به کمک‌های درحال کاهش دولت، خانوارهای تک سرپرست، افراد بی سرپناه، جمعیت سفید پوستان فقیرتر که در مناطق شهری با تمرکز بیشتر مهاجران زندگی می‌کنند و از تغییر ترکیب نژادی و جمعیتی جامعه آمریکا و افزایش جمعیت نژاد زرد و سیاه ناراضی هستند، بسیار مستعد سنت‌شکنی‌های سیاسی، بومی‌گرایی یا سیاست ترجیح بومیان بر مهاجران و ترس از بیگانگان هستند و در نتیجه می‌توانند پذیرای شاخص‌های پوپولیستی باشند که بروز آن‌را در دیدگاه‌های انتخاباتی ترامپ با سیاست‌های سختگیرانه علیه مهاجران مسلمان و مکزیکی‌ها شاهد هستیم. درحالی‌که انتظار می‌رود که در دنیای امروز آرمان‌ها و ارزش‌های جهان وطنی و حمایت از تنوع فرهنگی که به‌خصوص پس از جنگ جهانی دوم شاهد آن بودیم مورد حمایت قرار گیرد.

طبق نظرسنجی سازمان «وی او پی» که پیشتر در سطح جهانی صورت گرفت، ۷۹ درصد از جامعه آماری معتقد بودند که دموکراسی بهترین شیوه حکومت است درحالی‌که تنها یک سوم از این افراد این باور را داشتند که صدایشان توسط مقامات نظام دموکراتیک شنیده می‌شود. این نظرسنجی نشانگر آن است که نارضایتی مردم از نخبگان سیاسی بستر مناسبی را برای ظهور پوپولیسم بوجود می‌آورد. در چنین شرایطی است که دونالد ترامپ در صحنه سیاسی ظهور پیدا می‌کند و گویی قصد دارد مولفه‌های پوپولیسم را با سوار شدن بر موج مطالبات مردم عادی و سفید پوست طبقه متوسط آمریکا به اجرا درآورد. ریشه پوپولیسم ترامپ در این است که او فردی خارج از جرگه سیاستمداران موجود در واشنگتن دی سی است. سیاستمدارانی که به تعبیر بسیاری از مردم، غیر حرفه‌ای و کم تجربه و اهل زد و بند با بورس‌بازان وال استریت هستند.

پوپولیست‌ها از نگاه نظری عمدتا دشمنان خود را از جانب بالا نخبگان و از طرف پایین مهاجران و اقلیت‌ها معرفی می‌کنند. تضاد با نخبگان سیاسی تا حدی که حتی هم حزبی‌های جمهوری‌خواه وی مانند جان مک‌کین، میت رامنی و بیش از صد و پنجاه نفر دیگر از جمهوری‌خواهان سرشناس دست از حمایت وی برمی‌دارند. پوپولیست‌ها طیف خاصی از رای دهندگان را هدف قرار می‌دهند. به همین دلیل شخصا باید زبان خاصی را استفاده کنند، ساده و مستقیم. زبانی بدون پیچیدگی و اصطلاحات دیوانسالاران سیاسی که فهم آن برای عامه مردم ساده باشد. آنها عاشق شفافیت کلام هستند، به همین خاطر طرفداران آنها اغلب از میان مردم عادی با سطح تحصیلات پایین‌تر هستند. چنان‌که نشریه ایندیپندنت هم عنوان کرد که ترامپ در حد تحصیلات سطح ابتدایی با مردم صحبت می‌کند، به همین دلیل هم فهم کلام او برای همه میسر است.

در همین راستا نیز او سعی دارد برای معضلات موجود عوامل ساده و پیش پا افتاده‌ای مثل مهاجران، مکزیکی‌ها و رقبا و شرکای اقتصادی مثل چین و مکزیک را معرفی کند و با یک فرافکنی ساده انگارانه عامل مشکلات را به خارج از مرزهای آمریکا ارجاع دهد و جالبتر از آن چه گفته شد راه حل‌های ارائه شده برای برخی مشکلات است، مثل افزایش تعرفه‌های کالاهای وارداتی از چین و کشیدن دیوار مرزی با مکزیک که اگرچه ساده، ولی غیر عملی به نظر می‌رسند. در ادامه اینکه ظهور پوپولیسم در گرو وجود بحران در نظام دموکراتیک است و بیش از هرچیز در تلاش است تا وضعیت موجود را به چالش بکشد و چالش‌های ایجاد شده توسط آن، نخبگان سیاسی را وادار خواهد کرد تا به موضوعاتی که تابه‌حال مورد غفلت واقع شده بودند رسیدگی شود و با حل آنها در درون سیستم نارسایی‌ها را رفع کنند. در غیر این صورت اگر هم ترامپ با توجه به اتهامات وارد شده اخیر، به کاخ سفید راه پیدا نکند و این بار خطر پوپولیسم از سر آمریکا بگذرد، ممکن است در آینده تهدیداتی با اشکال دیگر سر از ساختار سیاسی آمریکا برآورند.