برنده کیست؟ - ۲۰ خرداد ۹۵

پس از آنکه انگلیسی‌ها در سال ۱۹۴۷ از شبه قاره رخت بربستند و هندوستان بزرگ تقسیم شد و از دل آن دو کشور پاکستان و بنگلادش بیرون آمدند، رقابتی بین هند با چین و پاکستان در منطقه شکل گرفت. منطقه کشمیر یکی از موضوعاتی بود که هند و پاکستان تاکنون نتوانسته‌اند در مورد آن تصمیمی مهم اتخاذ کنند. علاوه‌بر رقابت تسلیحاتی هند و پاکستان که امنیت منطقه جنوب آسیا را با خطری جدی مواجه کرده است، می‌توان به رقابت‌های این دو کشور در عرصه‌های تجاری و اقتصادی نیز اشاره کرد که با ورود چین به عرصه رقابت جهانی شکل و ساختار جدیدی به‌خود گرفته است.

پس از آنکه «شی جین پینگ» رئیس‌جمهور چین به اسلام آباد سفر کرد، طرح پروژه کریدور اقتصادی چین و پاکستان رقم خورد و شی جین پینگ برای این پروژه استراتژیک و منطقه‌ای که شهر کاشغر در چین را به بندر «گوادر» در پاکستان متصل می‌کند، بودجه‌ای به ارزش ۶۴ میلیارد دلار در نظر گرفت. هدف و غایت چین از این طرح بزرگ منطقه‌ای در حقیقت دسترسی به بازار کشورهای آسیای میانه و در نهایت ترانزیت کالا از طریق پاکستان به آسیای میانه است. کریدور اقتصادی چین به بندر گوادر از منطقه کشمیر در پاکستان عبور می‌کند و در نهایت به ایالت محروم بلوچستان و بندر گوادر در پاکستان می‌رسد. پکن برای طرح توسعه بندر گوادر با اسلام آباد به توافق رسیده است و مقامات پاکستانی ۹۲۳ هکتار زمین در حومه بندر گوادر را به مدت ۴۳ سال در اختیار چین قرار داده‌اند. فاصله تقریبی بندر گوادر تا بندر کراچی ۷۴ کیلومتر است. این کریدور اقتصادی چون از منطقه کشمیر در پاکستان گذشته و در نهایت به گوادر می رسد و شاید زمانی به بندر چابهار منتهی شود، باعث نگرانی مقامات و دولت هند شده است. تلاش‌های چین برای رسیدن به بازار کشورهای آسیای میانه، هند را نگران کرده و این کشور را بر آن داشت که از طریق اقیانوس هند به بندر چابهار در ایران دسترسی پیدا کند و از طریق چابهار به افغانستان متصل شود. توافقنامه سه جانبه ایران، هند و افغانستان با سفر «سوشما سوراج» وزیر امور خارجه هند به تهران نهایی شد و با سفر «نارندرا مودی» نخست وزیر این کشور به امضا رسید. در این راستا، هم از سوی ایران و هم از سوی هند سرمایه‌گذاری‌های چشمگیری صورت گرفته و تهران راه ترانزیتی میان چابهار و زاهدان را راه‌اندازی کرده است. دهلی نیز با سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیون دلاری، بزرگراه ۲۲۰ کیلومتری زرنج - دل آرام را به پایان رساند که این بزرگراه ایران را به افغانستان وصل می‌کند.

مسافت کریدور اقتصادی چین و پاکستان از کاشغر تا بندر گوادر ۳۰۰۰ کیلومتر است و تامین امنیت این منطقه برای دو کشور حیاتی است. ارتش پاکستان در صدد است با همکاری چین، امنیت کریدور مشترک اقتصادی را تامین کند که این خود نیاز به تامین نیروی نظامی و از سویی تامین بودجه هنگفتی دارد و به‌نظر می‌رسد پاکستان نمی‌تواند به آسانی گروه طالبان را به پای میز مذاکره بکشاند و مذاکرات صلح در افغانستان را پیش ببرد. در این میان نکته‌ای که حائز اهمیت است این است که هند برای حضور پررنگ‌تر خود در افغانستان برنامه‌ای بلندمدت و حساب شده را برنامه‌ریزی کرده است که از آن جمله می‌توان به ساخت ساختمان مجلس افغانستان به‌دست هند که در سال گذشته میلادی با سفر «نارندرا مودی» نخست وزیر هند به بهره‌برداری رسید، ساخت سد دوستی هند- افغانستان موسوم به «سد سلما» که با سفر دوباره نارندرا مودی به این کشور به بهره‌برداری خواهد رسید و مسوولیت‌های اجرایی آن به وزارت نیروی افغانستان محول خواهد شد، اشاره کرد. هند با هدف توسعه و گسترش روابط دیپلماتیک، تجاری و اقتصادی، کنسولگری‌های خود در ولایات افغانستان را افزایش داده است؛ اما در این میان هند با همکاری ایران و افغانستان با توسعه بندر چابهار و متصل کردن این بندر مهم تجاری به افغانستان قصد دارد به کشورهای آسیای میانه دسترسی پیدا کرده و تولیدات خود را به این کشورها صادر کند. همانگونه که اشاره شد چین نیز به عنوان یکی از قدرتهای آسیای شرقی با اندیشه احیای جاده ابریشم پا به عرصه رقابت با هند گذاشته است و از طریق بندر «گوادر» در پاکستان قصد وارد شدن به حوزه کشورهای آسیای میانه را دارد.

از جمله عواملی که در برقراری شاهراه ارتباطی و تجاری در یک منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد چگونگی ارتباطات و تعاملات منطقه‌ای کشورهاست. پاکستان یکی از شرکای منطقه‌ای چین به شمار می‌رود اما پاکستان در مرز خود با افغانستان دچار تنش و درگیری است و نمی‌تواند به راحتی با افغانستان ارتباط مداوم داشته باشد. در این میان ایران تنها کشوری است که از لحاظ بعد مسافت به پاکستان و به بندر راهبردی «گوادر» نزدیک‌تر است. در ماه‌های اخیر تنش‌های جدیدی بین کابل و اسلام آباد وجود داشته و «اشرف غنی» رئیس‌جمهور افغانستان پس از انفجار تروریستی کابل که در آن ۶۴ نفر کشته و ۳۴۷ نفر نیز زخمی شدند، پاکستان را مسوول حمایت از گروه تروریستی «شبکه حقانی» دانسته و از اسلام آباد خواسته است در مبارزه با تروریسم مسوولانه عمل کند. اشرف غنی تهدید کرده بود اگر پاکستان به تعهدات خود در مذاکرات صلح افغانستان عمل نکند و گروه طالبان را به پای میز مذاکره نکشاند از اسلام آباد به سازمان ملل شکایت می‌کند. روابط دیپلماتیک دو کشور رو به تیرگی گذاشته و این می‌تواند به روابط دو کشور خدشه وارد کند. با توجه به مواردی که ذکرشد چین در ساخت و عملی کردن کریدور اقتصادی خود با پاکستان با مانعی به نام «طالبان» روبه‌روست و در تلاش است گروه طالبان را به میز مذاکره نزدیک‌تر کند اما از سویی دیگر آمریکا با حضور نظامی خود در افغانستان گروه طالبان را مورد حملات هوایی قرار داده و بیش از پیش خشم این گروه را بر انگیخته است. گروه طالبان با حضور نیروهای ناتو در افغانستان نمی‌تواند با دولت افغانستان به نتیجه مطلوبی در مذاکرات دست یابد.

به‌نظر می‌رسد هند از شانس بهتری برای نفوذ در افغانستان و دسترسی به کشورهای آسیای میانه برخوردار است. از جمله پروژه‌هایی که هند با مشارکت افغانستان، پاکستان و ترکمنستان در حال پیشبرد آن است، پروژه گاز رسانی «تاپی» است که گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان و پاکستان به هند منتقل می‌کند و از سویی دیگر هند با توسعه بندر چابهار در ایران از طریق اقیانوس هند به کشورهای آسیای میانه و قفقاز دسترسی پیدا می‌کند که هم از جهت بعد مسافت و هم از جهت امنیت دارای شرایط مناسبتری نسبت به پروژه کریدور اقتصادی چین و پاکستان است و این نگرانی‌های اسلام آباد و پکن را افزایش داده است، تا جایی که «نواز شریف» نخست وزیر پاکستان چندی پیش اعلام کرد که کشورش قصد دارد ایران را نیز وارد کریدور اقتصادی مشترک خود با چین کند. سرعت اجرایی شدن پروژه بندر چابهار در مقابل کریدور اقتصادی چین و پاکستان بیشتر است. دولت هند از سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیون دلاری در بندر چابهار سخن گفته است و این نکته در رسانه‌های پاکستان انعکاس زیادی داشته است، تا جایی که کارشناسان مسایل اقتصادی در پاکستان بر این باورند که دولت نواز شریف در سیاست منطقه‌ای خود عملکرد خوبی نداشته و دست هند را در ارتباط با ایران و افغانستان باز گذاشته است. اسلام آباد از نفوذ روزافزون هند در افغانستان نگران به‌نظر می‌رسد و حاضر نیست به برقراری صلح و ثبات در افغانستان کمک کند.

برقراری صلح در افغانستان به معنای فراهم کردن بستر مناسب برای انجام فعالیت‌های هند در این کشوراست که به مذاق پاکستانی‌ها خوش نیامده و می‌توان گفت ارتش پاکستان چندان تمایلی به ادامه مذاکرات صلح و رسیدن به صلحی پایدار در منطقه ندارد. اوضاع پرآشوب افغانستان تا حدی پیش رفته که آمریکا نیز دست به‌کار شده و در جدیدترین اقدام «باراک اوباما» رئیس‌جمهور آمریکا دستور حمله و کشتن «ملا اختر منصور» رهبر طالبان را صادر کرده است. پنتاگون نیز در خبری اعلام کرده است با حمله هوایی به منطقه «زابل» در افغانستان تعدادی از رهبران ارشد طالبان از جمله ملا اختر منصور را کشته است. آمریکا به‌دنبال جوازی برای حضور نیروهای نظامی خود در افغانستان است و هرازگاهی با انجام عملیاتی نظامی جو امنیتی در این کشور را متشنج کرده و باعث خشم بیشتر طالبان می‌شود. با تمامی این اوصاف برخی کارشناسان بر این باورند که کریدور اقتصادی چین و پاکستان نه تنها در مقابل پروژه چابهار یا بالعکس نیست بلکه در صورتی که این دو پروژه به هم متصل شوند، می‌توانند تکمیل‌کننده باشند و همچنین راه جدید ابریشم را برای توسعه مناسبات کشورهای منطقه به‌وجود آورند. پروژه مذکور علاوه‌بر حمل و نقل، از لوله انتقال انرژی برخوردار است که کشور پاکستان فاقد این مزیت است و برای تامین انرژی به جمهوری اسلامی ایران نیازمند است که پروژه «آی پی» می‌تواند این نیاز را برآورده کند و از طرفی بندر گوادر هم‌اکنون به علت نزدیکی و روابط تجاری با بندر چابهار و تجارت فی مابین دو کشور به‌صورت فعال در منطقه، ارتباط استراتژیک دارد. اخیرا طرح اتوبوس دریایی بین دو کشور به‌منظور انتقال زائرین پاکستانی به ایران عملیاتی شده است که بهترین گزینه برای توسعه مناسبات دو کشور ارزیابی می‌شود.