سال غافلگیری در حوادث طبیعی؟

دمای هوای تهران یک شنبه شب هفته جاری، تک رقمی شد و به ۵ درجه بالای صفر رسید. این درجه حرارت در مقایسه با چند روز قبل تا ۱۵ درجه خنک شده و نسبت به روزهای مشابه سال‌های اخیر، پاییز کاملا متفاوتی را برای امسال پایتخت رقم زده است.افت شدید دمای هوای تهران به همراه بارش‌های مداوم این روزها، شاید بتواند نشانه عینی از امواج ثانویه پدیده ال نینو باشد.


با این حال، یک مقام مسوول در سازمان مدیریت بحران شهر تهران از آمادگی همه‌جانبه برای مقابله با حوادث طبیعی ناشی از سیل و بوران احتمالی در فصل جاری و فصل پیش رو خبر می‌دهد. هیات دولت در جلسه یکشنبه اخیر خود، با برآورد اولیه از ابعاد خسارت سیل در استان ایلام، حجم آسیب‌دیدگی در این استان را فعلا 600 میلیارد تومان اعلام کرد. اما آیا حادثه‌ای مشابه این استان در صورتی که در تهران اتفاق بیفتد، حجم خسارت در همین حد خواهد بود؟


در تهران به‌خصوص در محدوده حریم، برخی تحرکات ساختمانی، معادن در حال بهره‌برداری و از همه مهم‌تر، تخریب اراضی سبز و کاهش سطح مشجر، تاب‌آوری شهر تهران در برابر سیل را کاهش داده است. در داخل شهر تهران نیز دستکاری برخی عناصر طبیعی شهر همچون روددره‌ها، ظرفیت تبدیل آب‌های جاری در سطح خیابان‌ها به سیلاب را چند برابر کرده و امکان دفع آب باران در زمین را کاهش داده است. همه اینها، کافی است تا چند روز بارش در تهران، سیل در پایین‌دست را سبب شود. مدیر روابط عمومی سازمان مدیریت بحران شهر تهران در این باره گفت: منشا سیلاب‌های اخیر در برخی مناطق شهری را وقتی بررسی می‌کنیم، به فاکتورهایی همچون عدم احترام به قوانین طبیعت و تجاوز به حریم شهرها می‌رسیم. از طرفی کهنگی و فرسودگی شریان‌های حیات شهرها نیز در چنین شرایطی به تشدید بحران کمک می‌کند.


رامین رادنیا با اشاره به مقررات 5 گانه مدیریت بحران که شامل «پیشگیری، کاهش خطرپذیری، آمادگی، مقابله و بازسازی پس از حادثه» می‌شود، افزود: هر چقدر در یک منطقه شهری، ریسک وقوع حوادث طبیعی مثلا ناشی از بارش و نزولات جوی بیشتر باشد، به همان اندازه مخاطرات در آن شهر نیز بالا می‌رود و در این شرایط میزان و توان آمادگی نیز باید حتما افزایش پیدا کند. این کارشناس حوزه مدیریت بحران شهری، با تاکید بر اینکه بین میزان مخاطره و میزان ظرفیت پاسخگویی رابطه وجود دارد که ترکیب این معادله، میزان وقوع سوانح را کم و زیاد خواهد کرد، گفت: در حوادث طبیعی، عنصر غافلگیری و خسارت، نقش تعیین کننده در سرنوشت شهر و شهروندان دارد. در حوادث اخیر سیل در شهرها، یک موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفت و آن، میزان مهار و عمق حوادث بود.


مدیر روابط عمومی سازمان مدیریت بحران شهر تهران در این باره تصریح کرد: در این‌گونه حوادث باید این پرسش از عوامل مدیریت بحران مطرح شود که اگر مدیریت بحران در حدی که عمل کرد، ظاهر نمی‌شد، میزان خرابی، تلفات و آسیب‌دیدگی تا چه حد می‌توانست افزایش پیدا کند. پاسخ روشن به این پرسش قطعا می‌تواند در تشخیص درست میزان موفقیت یا ناکامی تیم مدیریت بحران، تاثیر بگذارد. رادنیا معتقد است: در حوادث طبیعی، هر چقدر پیشگیری صورت بگیرد، اما حادثه همیشه خسارت و تلفات دارد. به بیان دیگر، با بیشترین سطح آمادگی، پیشگیری و مقابله، می‌توان احتمال وقوع حادثه را به صفر نزدیک کرد و سطح غافلگیری را کاهش داد اما صفر نخواهد شد. در چنین شرایطی، می‌توان تاب‌آوری شهرمان را در بالاترین سطح ممکن، تثبیت کرد.


برداشت‌ها و نگرش‌هایی که ناظر بر مفهوم تاب‌آوری در برابر حوادث است بر روند شکل‌گیری و شکل‌دهی به نحوه مقابله با حوادث در یک جامعه تاثیر بسزایی دارد، بنابراین فهم پدیده‌ها بر نحوه عینیت‌یافتگی آنها موثر است و شناخت برداشت‌های نظری از مفاهیم،کمک زیادی به شناخت پدیده‌ها می‌کند. این اصل در مورد مفهوم تاب‌آوری نیز صدق می‌کند. بررسی سیر تحول پیدایش و کاربرد مفهوم تاب‌آوری نشان می‌دهد که برداشت‌های مختلفی از آن وجود دارد. در اصطلاح زبان‌شناسی واژه تاب‌آوری به توانایی یک شیء برای بازیابی شکل و ساختار اصلی خود، پس از آنکه تحت‌تاثیر نیروهای خارجی تغییر شکل یافته، دلالت دارد. استفاده از واژه تاب‌آوری در حوزه حوادث و بحران در دهه ١٩٨٠ به‌طور خاص به وسیله مهندسان و اندیشمندان علوم پایه صورت گرفت و برداشت این دسته از مفهوم تاب‌آوری به توانایی جذب و برگشت‌پذیری پس از حوادث خطرناک ارتباط داشت. این واژه به‌عنوان ابزاری برای پرکردن خلأ‌های بین کاهش خطر بلایا و سازگاری با تغییرات محیطی است. شهرها برای ارتقای وضع تاب‌آوری در برابر حوادث باید دارای چشم‌انداز و راهبردهای مشخص باشند و استانداردها و مقررات مربوطه را طراحی یا به‌روز کنند. در شهرهای تاب‌آور در برابر حوادث، برنامه‌ریزی و مدیریت حوادث به‌گونه‌ای است که حداقل تلفات انسانی و خسارات اقتصادی بر شهر تحمیل شود و حفاظت و حمایت‌های لازم از استمرار معیشت، زندگی و سلامت شهروندان صورت گیرد.


این مقام سازمان مدیریت بحران شهر تهران درباره اظهارنظرهایی که بابت زمستان سخت سال جاری مطرح است نیز تاکید کرد: طبق توصیه‌های جهانی، باید میزان خطرات و حتی احتمال خطرات تهدیدکننده شهر را به عنوان صورت مساله، خوب بسنجیم و به تناسب احتمال وقوع هر یک از حوادث، برای آنها برنامه‌ریزی و آماده باش لازم صورت بگیرد. وی در ادامه گفت‌وگو از ابلاغیه اخیر رئیس سازمان مدیریت بحران شهر تهران به شهرداری‌های مناطق ۲۲گانه برای آماده‌باش در برابر حوادث سیلاب خبر داد و گفت: رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با تاکید بر تغییرات جوی و بارش‌های شدید و وقوع سیل در استان‌های لرستان و ایلام از شهرداران و روسای ستادهای مدیریت بحران مناطق ۲۲گانه شهر تهران خواسته است که نسبت به پیشگیری و آمادگی‌های لازم و لایروبی و پاکسازی مسیل‌ها اقدام کنند.


در فصول بارندگی توجه به اقدامات پیشگیرانه خاص این فصول از اهمیت فراوانی برخوردار است، دستورالعمل آن نیز از طرف وزارت کشور صادر شده که باید در چارچوب آن اقدام شود. جانشین شهردار در شورای هماهنگی مدیریت بحران از برگزاری مانور دورمیزی با محور وقوع سیلاب به‌منظور بررسی میزان آمادگی شهر با حضور سازمان‌های عضو کارگروه‌های تخصصی این شورا خبر داد. شناسایی نقاط آبگیر، انهار و مسیل‌ها، بررسی لایروبی‌ها و نظارت بر پاکسازی کانال‌ها بخش دیگری از موضوعاتی است که بر آن تاکید شده است.