ذکر احوال حاکمان و استانداران خراسان در دوره قاجاریه–۳
هادی پژوهش حسن‌علی میرزا ملقب به شجاع‌السلطنه، ششمین پسر فتح‌علی شاه قاجار و برادر بزرگ‌تر حسین‌علی میرزا فرمان‌فرما درسال ۱۲۱۸ ه. ق در سن پانزده سالگی از سوی پدر به سمت حکومت تهران منصوب گردید. شجاع‌السلطنه در سال ۱۲۳۳ ه. ق به جای برادرش محمد ولی میرزا استاندار خراسان شد. قبلا گفته شد فتح‌علی شاه قاجار نگران بروز بلوا و آشوب درخطه خراسان و شمال شرق کشوربود وعلت و ریشه بروز آشوب‌ها را برخوردهای قهری محمدولی‌میرزا با خوانین خراسانی و از همه مهم‌تر اعدام اسحاق‌خان‌قرایی و پسرش می‌دانست و از سوی دیگر درباریان و شاه هر لحظه بیم آن را داشتند که ناامنی داخلی سبب تهییج و تحریک ازبک‌ها و ترکمانان در از سرگیری حملات و تجاوزات به سرحدات و شهرهای مرزی وحتی مشهد گردد؛ مهم‌تر اینکه نشانه‌هایی از طغیان و نافرمانی حاکم هرات وغوریان که نمایندگان کمپانی هند شرقی در آن دخیل بودند، در دست بود.
هادی پژوهش حسن‌علی میرزا ملقب به شجاع‌السلطنه، ششمین پسر فتح‌علی شاه قاجار و برادر بزرگ‌تر حسین‌علی میرزا فرمان‌فرما درسال 1218 ه.ق در سن پانزده سالگی از سوی پدر به سمت حکومت تهران منصوب گردید. شجاع‌السلطنه در سال 1233 ه.ق به جای برادرش محمد ولی میرزا استاندار خراسان شد. قبلا گفته شد فتح‌علی شاه قاجار نگران بروز بلوا و آشوب درخطه خراسان و شمال شرق کشوربود وعلت و ریشه بروز آشوب‌ها را برخوردهای قهری محمدولی‌میرزا با خوانین خراسانی و از همه مهم‌تر اعدام اسحاق‌خان‌قرایی و پسرش می‌دانست و از سوی دیگر درباریان و شاه هر لحظه بیم آن را داشتند که ناامنی داخلی سبب تهییج و تحریک ازبک‌ها و ترکمانان در از سرگیری حملات و تجاوزات به سرحدات و شهرهای مرزی وحتی مشهد گردد؛ مهم‌تر اینکه نشانه‌هایی از طغیان و نافرمانی حاکم هرات وغوریان که نمایندگان کمپانی هند شرقی در آن دخیل بودند، در دست بود. لذا شاه قاجار از باب پیش‌گیری نسبت به عزل استاندار خراسان، محمدولی‌میرزا اقدام نمود هر چند که بنا به عرف معمول آن زمان نقش سعایت و بدگویی‌های درباریان در این عزل موثرتر از عوامل ذکر شده، بوده است.
حسن‌علی‌میرزا یا همان شجاع‌السلطنه دومین استاندار قجری خراسان است. وی پس از ورود به مشهد و استقرار در استانداری با هدف ایجاد نظم ، امنیت وآرامش در سطح استان و پیش‌گیری از شورش داخلی با علم به نقش و اثر خوانین و سران طوایف در تمامی حوادث، سیاست استمالت و دل‌جویی از آنان را در پیش گرفت و با پیشنهاد اعطای القاب و واگذاری حکومت برخی از مناطق و شهرها به آن‌ها و یا منسوبانشان ضمن تالیف قلوب از این طریق در صدد برقراری امنیت در استان برآمد.
اهم وقایع خراسان در دوران شجاع‌السلطنه:
۱-طغیان و نافرمانی فیروز میرزا، حاکم هرات با سوءاستفاده از فضای ایجاد شده وتغییر مدیریت خراسان؛ وی ابتدا اقدام به بازداشت محمدصادق مروی، نماینده حکومت مرکزی در هرات نمود وآن‌گاه غوریان را به وسیله پسرش ملک‌قاسم‌میرزا تصرف نمود؛ استاندار خراسان با ارسال پیام تندی به والی هرات امر به آزاد نمودن محمدصادق مروی و تخلیه غوریان کرد. حاکم هرات به محض وصول پیام از در اطاعت درآمد. لکن شجاع‌السلطنه پس از دوماه اقدام به اعزام لشکر خراسان به هرات نمود و در مسیر حرکت قلعه محمود آباد جام که مرکز هزاره‌ای‌های عاصی بود، تصرف نمود و آن‌گاه متوجه هرات گردید. نیروهای حاکم هرات در مواجهه با لشکر خراسان مغلوب شدند و والی طاغی تسلیم و متعهد به اطاعت شد.
2-شورش بنیادخان هزاره‌ای:در زمان حضور شجاع‌السلطنه در هرات، بنیادخان‌هزاره‌ای از سران هزاره‌ای‌های خراسان مجددا در قلعه محمودآباد تربت‌جام سر به مخالفت برداشته و علیه استاندار خروج نمود و به دستور شجاع‌السلطنه سردار اسماعیل‌خان دامغانی فرمانده لشکر خراسان به همراه عبدالله‌خان ارجمندی فیروزکوهی و رستم‌خان قراگوزلو و مطلب‌خان به قلعه محمودآباد حمله‌ور شدند و آن‌جا را تسخیر وبنیادخان را تسلیم نمودند. لکن پس از مدتی بنیادخان با هدف انتقام‌گیری به فتح‌خان، وزیر شاه محمود امیرافغانی جهت حمله به مشهد پیوست.
فتح‌خان در سال ۱۲۳۳ به همراه ۳۰ هزار سوار مسلح متشکل از هزاره‌ای‌ها و افغان‌ها به قصد شکست شجاع‌السلطنه راه مشهد را در پیش گرفتند. لشکر خراسان سریعا وارد عمل شد و در نبردی سخت نیروهای مهاجم را درهم شکست. با این شرایط مجددا بنیادخان عذرخواست و از در اطاعت تسلیم گردید. استاندار خراسان با اخذ تعهد او را عفو کرد و حکومت باخرز و کوسویه وغوریان را به او واگذار نمود. وی در سال ۱۲۳۵ مجددا شورش کرد که حسن‌علی‌میرزا، والی خراسان ضمن سرکوب، وی را از حکومت مناطق مذکور عزل و به جای او امیرقلیچ‌خان تیموری را منصوب نمود.
3-محمد خان قرایی حاکم تربت حیدریه با هم‌داستانی فتح‌خان و رحیم‌خان ازبک، خان خوارزم و امیربخارا به قصد خون‌خواهی اسحاق‌خان قرایی وفرزندش که توسط استاندار قبل به قتل رسیده بودند وهم‌چنین تسخیر خراسان، نیروها و عوامل خود را جمع نمودند؛ اما نیروی نظامی لشکر خراسان با شجاعت و شهامت تمام حمله سنگین عوامل اشاره شده را دفع و متجاوزان را متواری گردانیدند . پس از شکست، رحیم‌خان ازبک با عذرخواهی به خیوه بازگشت و محمدخان قرایی با وساطت امیرحسن‌خان عرب زنگویی حاکم تون (فردوس ) و طبس از تنبیه و مجازات رهیده گردید؛ لکن با مرگ حاکم فردوس و طبس و استاندار خراسان محمدخان قرایی را به بند کشید که با وساطت برادران و مادرش و با اعطای پیش‌کش زیادی به استاندار و وصلت شجاع‌السلطنه با خواهر محمد خان او را مورد عفو قرار داد و مجددا او را به حکومت تربت‌حیدریه منصوب نمود .
۴-شجاع‌السلطنه از جمله والیان لایق وتوانمند در دوران حکومتش در خراسان بود. وی علاوه بر جد و جهد، جهت برقراری آرامش و امنیت در خراسان در صدد عمران و آبادانی خراسان و خاصه شهر مشهد بود وی با ارسال دعوت‌نامه‌ای برای شاه قاجار از وی درخواست نمود تا به مشهد سفر و به زیارت حرم رضوی (ع) نائل گردد تا بدین‌وسیله هم جایگاه خود را در دربار مستحکم کند و هم با اخذ کمک از شاه، گامی در جهت عمران مشهد بردارد . فتح‌علی شاه هرچند در جواب دعوت‌نامه، نامه‌ای تند و همراه با عتاب و خطاب روانه کرد؛ ولی سرانجام دعوت را قبول و به مشهد سفر نمود و ضمن زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) دستورساخت صحن نو (آزادی) را صادر و نیز درب مرصعی در سمت پایین ضریح مرقد رضوی نصب نمود.
شجاع‌السلطنه در این سفر با توجه به اقداماتی که در جهت برقراری امنیت به‌عمل آورده بود، متوقع بود که شاه قاجار وی را مورد تفقد قرار دهد؛ اما از محتوای نامه ارسالی شاه قاجار چنین برمی‌آید که نه تنها وی مورد مرحمت شاه قرارنگرفت بلکه مورد سرزنش هم واقع شد و این نشان‌دهنده قلب واقعیات و قوت و اثر حضور سخن‌چینان و بدگویان و سعایت‌کنندگان از وی در دربار آشفته قاجاری بوده است. سرانجام فتح‌علی شاه قاجار در سال 1238 ه.ق، حسن‌علی‌میرزا، شجاع‌السلطنه را از حکومت خراسان عزل و دوران استانداری آن شاهزاده قجری بر خراسان به سرآمد.
منابع : کتب رجال ایران - وقایع خاور ایران - منتخب التواریخ ص ۶۲۵
حسن‌علی‌میرزا یا همان شجاع‌السلطنه دومین استاندار قجری خراسان است. وی پس از ورود به مشهد و استقرار در استانداری با هدف ایجاد نظم ، امنیت وآرامش در سطح استان و پیش‌گیری از شورش داخلی با علم به نقش و اثر خوانین و سران طوایف در تمامی حوادث، سیاست استمالت و دل‌جویی از آنان را در پیش گرفت و با پیشنهاد اعطای القاب و واگذاری حکومت برخی از مناطق و شهرها به آن‌ها و یا منسوبانشان ضمن تالیف قلوب از این طریق در صدد برقراری امنیت در استان برآمد.
اهم وقایع خراسان در دوران شجاع‌السلطنه:
۱-طغیان و نافرمانی فیروز میرزا، حاکم هرات با سوءاستفاده از فضای ایجاد شده وتغییر مدیریت خراسان؛ وی ابتدا اقدام به بازداشت محمدصادق مروی، نماینده حکومت مرکزی در هرات نمود وآن‌گاه غوریان را به وسیله پسرش ملک‌قاسم‌میرزا تصرف نمود؛ استاندار خراسان با ارسال پیام تندی به والی هرات امر به آزاد نمودن محمدصادق مروی و تخلیه غوریان کرد. حاکم هرات به محض وصول پیام از در اطاعت درآمد. لکن شجاع‌السلطنه پس از دوماه اقدام به اعزام لشکر خراسان به هرات نمود و در مسیر حرکت قلعه محمود آباد جام که مرکز هزاره‌ای‌های عاصی بود، تصرف نمود و آن‌گاه متوجه هرات گردید. نیروهای حاکم هرات در مواجهه با لشکر خراسان مغلوب شدند و والی طاغی تسلیم و متعهد به اطاعت شد.
2-شورش بنیادخان هزاره‌ای:در زمان حضور شجاع‌السلطنه در هرات، بنیادخان‌هزاره‌ای از سران هزاره‌ای‌های خراسان مجددا در قلعه محمودآباد تربت‌جام سر به مخالفت برداشته و علیه استاندار خروج نمود و به دستور شجاع‌السلطنه سردار اسماعیل‌خان دامغانی فرمانده لشکر خراسان به همراه عبدالله‌خان ارجمندی فیروزکوهی و رستم‌خان قراگوزلو و مطلب‌خان به قلعه محمودآباد حمله‌ور شدند و آن‌جا را تسخیر وبنیادخان را تسلیم نمودند. لکن پس از مدتی بنیادخان با هدف انتقام‌گیری به فتح‌خان، وزیر شاه محمود امیرافغانی جهت حمله به مشهد پیوست.
فتح‌خان در سال ۱۲۳۳ به همراه ۳۰ هزار سوار مسلح متشکل از هزاره‌ای‌ها و افغان‌ها به قصد شکست شجاع‌السلطنه راه مشهد را در پیش گرفتند. لشکر خراسان سریعا وارد عمل شد و در نبردی سخت نیروهای مهاجم را درهم شکست. با این شرایط مجددا بنیادخان عذرخواست و از در اطاعت تسلیم گردید. استاندار خراسان با اخذ تعهد او را عفو کرد و حکومت باخرز و کوسویه وغوریان را به او واگذار نمود. وی در سال ۱۲۳۵ مجددا شورش کرد که حسن‌علی‌میرزا، والی خراسان ضمن سرکوب، وی را از حکومت مناطق مذکور عزل و به جای او امیرقلیچ‌خان تیموری را منصوب نمود.
3-محمد خان قرایی حاکم تربت حیدریه با هم‌داستانی فتح‌خان و رحیم‌خان ازبک، خان خوارزم و امیربخارا به قصد خون‌خواهی اسحاق‌خان قرایی وفرزندش که توسط استاندار قبل به قتل رسیده بودند وهم‌چنین تسخیر خراسان، نیروها و عوامل خود را جمع نمودند؛ اما نیروی نظامی لشکر خراسان با شجاعت و شهامت تمام حمله سنگین عوامل اشاره شده را دفع و متجاوزان را متواری گردانیدند . پس از شکست، رحیم‌خان ازبک با عذرخواهی به خیوه بازگشت و محمدخان قرایی با وساطت امیرحسن‌خان عرب زنگویی حاکم تون (فردوس ) و طبس از تنبیه و مجازات رهیده گردید؛ لکن با مرگ حاکم فردوس و طبس و استاندار خراسان محمدخان قرایی را به بند کشید که با وساطت برادران و مادرش و با اعطای پیش‌کش زیادی به استاندار و وصلت شجاع‌السلطنه با خواهر محمد خان او را مورد عفو قرار داد و مجددا او را به حکومت تربت‌حیدریه منصوب نمود .
۴-شجاع‌السلطنه از جمله والیان لایق وتوانمند در دوران حکومتش در خراسان بود. وی علاوه بر جد و جهد، جهت برقراری آرامش و امنیت در خراسان در صدد عمران و آبادانی خراسان و خاصه شهر مشهد بود وی با ارسال دعوت‌نامه‌ای برای شاه قاجار از وی درخواست نمود تا به مشهد سفر و به زیارت حرم رضوی (ع) نائل گردد تا بدین‌وسیله هم جایگاه خود را در دربار مستحکم کند و هم با اخذ کمک از شاه، گامی در جهت عمران مشهد بردارد . فتح‌علی شاه هرچند در جواب دعوت‌نامه، نامه‌ای تند و همراه با عتاب و خطاب روانه کرد؛ ولی سرانجام دعوت را قبول و به مشهد سفر نمود و ضمن زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) دستورساخت صحن نو (آزادی) را صادر و نیز درب مرصعی در سمت پایین ضریح مرقد رضوی نصب نمود.
شجاع‌السلطنه در این سفر با توجه به اقداماتی که در جهت برقراری امنیت به‌عمل آورده بود، متوقع بود که شاه قاجار وی را مورد تفقد قرار دهد؛ اما از محتوای نامه ارسالی شاه قاجار چنین برمی‌آید که نه تنها وی مورد مرحمت شاه قرارنگرفت بلکه مورد سرزنش هم واقع شد و این نشان‌دهنده قلب واقعیات و قوت و اثر حضور سخن‌چینان و بدگویان و سعایت‌کنندگان از وی در دربار آشفته قاجاری بوده است. سرانجام فتح‌علی شاه قاجار در سال 1238 ه.ق، حسن‌علی‌میرزا، شجاع‌السلطنه را از حکومت خراسان عزل و دوران استانداری آن شاهزاده قجری بر خراسان به سرآمد.
منابع : کتب رجال ایران - وقایع خاور ایران - منتخب التواریخ ص ۶۲۵
ارسال نظر