تابلوی برق آزاد بورس انرژی
بر اساس صورت‌جلسه 95 هیات تنظیم بازار برق ایران و دستورالعمل توسعه مولدهای مقیاس کوچک، نیروگاه‌‌‌هایی که از نظر فنی قابلیت اتصال به شبکه توزیع محل اتصال را دارا بوده و ظرفیت عملی تولید آنها از 25 مگاوات بیشتر نباشد به عنوان نیروگاه مقیاس کوچک تلقی می‌‌‌شوند. همچنین بر اساس مقررات عرضه برق نیروگاه‌‌‌های مقیاس کوچک، نیروگاه‌‌‌های مشمول مقررات این مصوبه مولدهای مقیاس کوچک با بازده الکتریکی حداقل 42 درصد یا مجموع بازده الکتریکی و حرارتی حداقل 70 درصد هستند. بر این اساس، سرمایه‌‌‌گذار احداث نیروگاه‌‌‌های مذکور مجاز است برق تولیدی خود را به روش‌‌‌های انعقاد قرارداد دوجانبه با مصرف‌کنندگان و عرضه در بورس انرژی نیز به فروش برساند. به این ترتیب بر پایه مقررات مذکور از خرداد ماه سال‌جاری تابلوی برق آزاد در بورس انرژی راهاندازی شد و نخستین معاملات به منظور عرضه برق تیر ماه در آن صورت گرفت.
عرضه و تقاضا در تابلوی برق آزاد
امتیاز ویژه برق معامله‌شده در این تابلو آن است که مشمول برنامه‌‌‌های مدیریت بار اعلامی شبکه برق کشور نخواهد شد و به عنوان برق پایدار در ایام ناترازی شبکه محسوب می‌‌‌شود. بنابراین خرید این برق اگرچه با قیمت بالاتر نسبت به تعرفه‌‌‌های دولتی برای صنایع است ولی با توجه به عدم‌‌‌النفع تحمیلی به صنایع ناشی از خاموشی در ایام اوج بار، می‌تواند برای برخی از این مشترکان دارای صرفه اقتصادی باشد. بنابراین در سمت تقاضای تابلوی برق آزاد مشترکانی که نیاز به تامین برق پایدار خصوصا در ایام ناترازی تولید و مصرف شبکه دارند قرار خواهند گرفت. در سمت عرضه تابلوی مذکور بر اساس مقررات عرضه برق نیروگاه‌‌‌های مقیاس‌کوچک، مولدهای مذکور دارای قرارداد خرید تضمینی که تاریخ شروع بهره‌‌‌برداری تجاری آنها از مهر ماه سال 1402 به بعد باشد، می‌توانند نسبت به عرضه برق خود در این تابلو اقدام کنند.
علاوه بر این، سایر نیروگاه‌‌‌های جدید که فاقد قرارداد خرید تضمینی باشند نیز می‌توانند برق تولیدی خود را در تابلوی برق آزاد به فروش برسانند. همچنین نیروگاه‌‌‌های مقیاس‌کوچک قدیمی که 10 سال از تاریخ شروع بهره‌‌‌برداری تجاری آنها گذشته باشد، مشروط بر رعایت قیود ارائه‌شده در مقررات عرضه برق مولدهای مقیاس‌کوچک قادر به عرضه برق خود در تابلوی مذکور هستند. بر اساس مقررات عرضه برق مولدهای مقیاس‌کوچک، طول دوره قرارداد برای فروش برق نیروگاه‌‌‌های مذکور 15 سال بوده و شرکت توانیر مکلف است سازوکار اجرایی برای دریافت تضامین لازم از سرمایه‌‌‌گذار احداث نیروگاه در طول دوره قرارداد را به نحوی فراهم آورد که سرمایه‌‌‌گذار متعهد به تحویل برق به شبکه برق کشور به میزان ظرفیت مطمئن نیروگاهی در این دوره باشد.
قیمت برق و معاملات انجام‌شده در تابلوی برق آزاد
قیمت برق در تابلوی برق آزاد مشابه سازوکار تابلوی برق سبز بوده و بر اساس عرضه و تقاضا و رقابت بین خریداران و فروشندگان شکل می‌‌‌گیرد. خریداران برق در این تابلو مشمول معافیت از برنامه‌‌‌های مدیریت بار شده و می‌توانند صرفا با پرداخت هزینه ترانزیت و عوارض قانونی نسبت به تحویل برق در مبادی مصرف اقدام کنند. معاملاتی که تا به حال در تابلوی برق آزاد بورس انرژی به ثبت رسیده‌‌‌اند مربوط به سه شرکت به شرح زیر هستند:
شرکت باران نیروی بشل (نیروگاه بشل) بوده که میزان 10 مگاوات برق را برای تحویل در تیرماه با نرخ 39900 ریال بر کیلووات‌‌‌ساعت و 11.5 مگاوات برق را برای تحویل در مرداد ماه با نرخ 46هزار ریال بر کیلووات‌‌‌ساعت و همچنین 12 مگاوات برق را برای تحویل در شهریور ماه با نرخ 52هزار ریال بر کیلووات‌‌‌ساعت عرضه کرده است.
شرکت تولید ایستگاهی نیروخاصه (نیروگاه نظر‌آباد) نیز علاوه بر تعدادی معاملات روزانه و هفتگی در مرداد ماه، میزان 7.7 مگاوات برق را برای تحویل در شهریور ماه با نرخ 52هزار ریال بر کیلووات‌‌‌ساعت در تابلوی مذکور معامله کرده است. شرکت انرژی پرسیا نیرو ایرانیان (نیروگاه گازی عباس‌‌‌آباد) نیز میزان 2.8 مگاوات را در معاملات هفتگی شهریور ماه با نرخ 48هزار ریال بر کیلووات‌‌‌ساعت در این تابلو به فروش رسانده است.
مزایا و معایب راهاندازی تابلوی برق آزاد
بدون شک راهاندازی بازاری آزاد به منظور تقابل مستقیم عرضه و تقاضای برق مشروط به رعایت پیش‌‌‌نیازهای لازم و پایبندی به تعهدات ارائه‌شده می‌تواند کمک شایانی به کشف قیمت واقعی برق خصوصا در شرایط ناترازی و کمبود برق در کشور کند. در شرایط کنونی که بیماری مزمن اقتصاد صنعت برق کشور منجر به کاهش قابل‌توجه سرمایه‌‌‌گذاری در توسعه تولید برق خصوصا طی دهه گذشته شده، تامین برق پایدار و بدون خاموشی به‌ویژه برای صنایع کشور به مساله‌‌‌ای بحرانی تبدیل شده است. بنابراین در این شرایط بهره‌‌‌گیری از سازوکارهایی نظیر خرید برق از تابلوی سبز یا تابلوی آزاد که مشمول برنامه‌‌‌های مدیریت مصرف نمی‌‌‌شوند ولو با قیمتی بالاتر از تعرفه‌‌‌های دولتی می‌تواند برای مشترکان مذکور تا حدودی راهگشا باشد. در سمت عرضه نیز با توجه به بحران سرمایه‌‌‌گذاری موجود که طی دهه گذشته به‌‌‌‌‌‌رغم رشد سالانه حدود 5 درصدی نیاز مصرف، رشد زیر 3 درصدی را در توسعه تولید به همراه داشته، فروش در بازارهای بدون مداخلات دولتی و در تقابل مستقیم با سمت تقاضا نظیر تابلوی برق آزاد می‌تواند زمینه‌‌‌های موردنیاز جهت تشویق سرمایه‌‌‌گذاران به توسعه تولید و رفع تدریجی ناترازی‌‌‌های موجود در شبکه برق کشور را فراهم کند.
تابلوی برق آزاد اگرچه به پشتوانه دستورالعمل توسعه مولدهای مقیاس‌کوچک و مقررات عرضه برق این نیروگاه‌‌‌ها راهاندازی شد، اما خلأ وجود رویه و دستورالعملی شفاف برای نیروگاه‌‌‌های مشمول از جمله مسائلی بوده که طی ماه‌‌‌های گذشته ابهامات گوناگونی را برای سرمایه‌‌‌گذاران و تولیدکنندگان برق ایجاد کرده است. همین امر مانع از عمیق شدن بازار مذکور و توسعه معاملات در آن شده به نحوی که طی گذشت حدود 3ماه از راهاندازی تابلوی برق آزاد تنها سه نیروگاه در این تابلو اقدام به عرضه برق کرده‌‌‌اند. بدیهی است در شرایط بحرانی کنونی صنعت برق کشور، نیاز به ساختارهایی نظیر تابلوی برق آزاد که می‌تواند منجر به تشویق سرمایه‌‌‌گذاران جهت توسعه تولید شود بیش از هر زمان دیگری احساس می‌‌‌شود.
از این رو در گام نخست تدوین رویه‌‌‌ای شفاف جهت تعیین نیروگاه‌‌‌های مشمول و در گام بعدی توسعه دایره شمولیت تابلوی مذکور برای سایر نیروگاه‌‌‌ها (نظیر نیروگاه‌‌‌های خودتامین صنایع، نیروگاه‌‌‌های مقیاس بزرگ دارای قرارداد خرید تضمینی یا بیع متقابل که بر اساس ظرفیت قراردادی امکان خارج کردن بخشی از تولید خود را از قراردادهای مذکور دارند و همچنین مولدهای مقیاس‌کوچکی که به دلایل مختلف لزوما به شبکه توزیع متصل نیستند) از جمله مواردی است که می‌تواند به تعمیق بازار برق آزاد، ارائه سیگنال‌‌‌های مناسب سرمایه‌‌‌گذاری از این طریق و در نهایت کاهش ناترازی‌‌‌های ایجاد شده در شبکه برق کشور کمک کند.
