در میزگرد «دنیای اقتصاد» با اعضای هیات مدیره شرکت «مهندسین مشاور یکم» مطرح شد
حل ابرچالش آب با توان مهندسان مشاور
عکس: علی محمدی
کارشناسان بزرگ‌ترین مانع توسعه پایدار در صنعت آب را بهای بسیار نازل آن می‌دانند و معتقدند تا اقتصاد آب در مسیر درست قرار نگیرد، نمی‌توان با توصیه و تشویق فضا را تغییر داد. از سوی دیگر عملکرد جزیره‌ای نهادهای مرتبط مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست باعث شده تا از حدود ۶۰۰ دشت کشور بیش از ۴۰۰ دشت بیلان منفی آب زیرزمینی داشته باشند و این یعنی غارت منابع آب و برداشت بی‌رویه که نتیجه آن چیزی است که در اصطلاح از آن به «نابودی سرزمینی» یاد می‌شود؛ موضوع دیگر قابل طرح وضعیت نامطلوب شرکت‌های مهندس مشاور به‌خاطر عدم امکان دریافت مطالبات و همچنین مشارکت در پروژه‌های جدید به دلیل کسری بودجه دولت است.
به طوری که شرایط اقتصادی آنها منجر به تعدیل نیروها و حتی ورشکستگی بسیاری از آنها شده است. با همه این اوصاف برخی شرکت‌ها توانسته‌اند در تلاطم اقتصادی کشور، خودشان را حفظ کنند و با حضور در پروژه‌های بزرگ داخلی و خارجی رفته‌رفته تبدیل به یک ثروت ملی برای کشور شوند. به این منظور «دنیای اقتصاد» در پنجاهمین سال تاسیس «شرکت مهندسین مشاور یکم» به سراغ حسن شنطیا، رئیس هیات مدیره و فرزاد هدایتی، مدیرعامل و عضو هیات مدیره شرکت رفته و میزگردی در خصوص پنج دهه فعالیت شرکت و چالش‌ها و راهکارهای موجود ترتیب داده که در ادامه می‌آید.
با توجه به اینکه به طور کلی گفته می‌شود ۹۵ درصد زنجیره تولید، تامین، انتقال و... آب در اختیار دولت است، نقش شرکت‌های مهندس مشاور را در این زنجیره چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شنطیا: زمانی که اعتقاد به توجیه فنی و اقتصادی در بخش کارفرمایی وجود داشته باشد، فرآیندهای خدمات مهندسی به درستی طی می‌شود و هر اندازه این نگاه کمرنگ باشد، اعتقاد به استفاده از خدمات مهندسی مشاور کاهش می‌یابد؛ بنابراین به ویژه برای پروژه‌های بزرگ، نگاه همه‌جانبه به آن از نظر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بسیار حائز اهمیت است.
هدایتی: به نظر می‌رسد باید در درجه اول این باور در دستگاه‌های حاکمیتی باشد که مهندسان مشاور سرمایه‌های دانش فنی هستند؛ هر زمانی با هدف دوام و بقای پروژه‌ها، مطابق مطالعات اقتصادی از دانش مهندسان مشاور استفاده شده است اتفاقات مثبتی را شاهد بوده‌ایم. در شرایط حاضر معتقدم اگر انجام فرآیند مهندسی ارزش توسط مهندسان مشاور، مورد توجه کارفرمایان قرار گیرد، نتیجه به مراتب بهتری را شاهد خواهیم بود و همه گروه‌ها و مردم منتفع می‌شوند؛ البته ابزارهای تشویقی در این خصوص می‌تواند موثر واقع شود.
در صنعتی که بخش خصوصی در آن بسیار کمرنگ است، «شرکت مهندسین مشاور یکم» توانسته ۵۰سالگی خود را جشن بگیرد. چه پارامترها و عواملی باعث این موفقیت شده است؟
شنطیا: در طول این 6۰ سال تحولات اجتماعی و سیاسی بسیاری در کشور اتفاق افتاد و بسیاری از شرکت‌ها ورشکست شدند. در این دوره به ویژه بعد از انقلاب تفهیم کارفرمایان بر لزوم استفاده از حرفه مهندسی مشاور بسیار سخت بود و ما در شرایط سخت و نامطلوب اوایل دهه ۶۰، توانستیم شرکت را زنده نگه داریم تا اینکه دستگاه‌های اجرایی به این نتیجه رسیدند که نمی‌توان بدون خدمات مهندسی مشاور به درستی پروژه‌ها را اجرا کرد.
بر این اساس پروژه‌هایی از طرف وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی به ما ارجاع شد و به مرور زمان موفق شدیم جایگاه خودمان را در صنعت آب و کشاورزی تقویت کنیم. بنابراین در حالی که اوایل دهه 60، بیش از یک سال حتی کوچک‌ترین درآمدی نداشتیم، پشتکار و ایمان به کاری که انجام می‌دادیم موجب شد که رویکرد ما به نتیجه برسد. نکته حائز اهمیت اینکه طی این مدت ما همواره متخصصان جوان را برای پویایی بیشتر سیستم وارد مجموعه کرده‌ایم و امروز نسل سوم متخصصان در «شرکت مهندسین مشاور یکم» فعالیت می‌کنند.
در توسعه مجموعه شما عوامل برون‌سازمانی چه نقشی داشته‌اند؟
شنطیا: به طور طبیعی وقتی اوضاع اقتصادی پیچیده‌تر می‌شود، لزوم استفاده از متخصصان بیشتر احساس می‌شود و همین امر باعث استفاده نهادهای دولتی از توان مجموعه ما شد. به‌تدریج با فعالیت بیشتر و اخذ پروژه‌های جدید رشد و توسعه پیدا کردیم.
هدایتی: در این خصوص معتقدم هر شرکت مانند یک خانواده است که تحت تاثیر عوامل برون‌سازمانی و درون‌سازمانی قرار می‌گیرد. از طرفی صنف مهندسی مشاور جزو اصناف جوان کشور است که به تدریج بعد از حضور مهندسان مشاور خارجی، این مسوولیت را به عهده گرفته‌اند. به طور خاص در مورد شرکت مهندسین مشاور یکم، برای مواجهه با عوامل بیرونی و درونی و تداوم فعالیت‌ها، یکی از اصول اولیه شرکت، ترجیح منافع ملی بر منافع درون‌سازمانی و همچنین ترجیح منافع شرکت بر منافع شخصی بوده است. با وجود این عوامل برون‌سازمانی تحت تاثیر عملکرد حاکمیت است کما اینکه در دهه‌های اخیر به دلیل جنگ در کشورهای همسایه و تحریم‌ها، برخی از هم‌صنفی‌های ما، ضعیف یا حتی منحل شدند و امروز هم شرایط برای مهندسان مشاور صنعت آب بسیار سخت شده است.
از سوی دیگر به دلیل اینکه مهندسان مشاور سهمی در قانون‌گذاری ندارند و سهم کوچکی از صنعت آب در اختیار بخش خصوصی است، قوانین حاکمیتی با نگاه از بالا به پایین مشکل‌ساز می‌شود. از جمله آنها می‌توان به تغییر قوانین و آیین‌نامه‌ها توسط سازمان برنامه و بودجه اشاره کرد که امیدواریم تشکل‌های صنفی مانند جامعه مهندسین مشاور در این سازمان نقش‌آفرینی کنند. نکته آخر اینکه اگر عمر حرفه‌ای شرکتی مانند یکم به بیش از ۵۰ سال می‌رسد، دیگر نباید به آن شرکت به عنوان یک شرکت خصوصی با سهامداران مشخص نگاه شود. بلکه باید به عنوان یک سرمایه ملی محسوب شود.
به طور مشخص بخش حاکمیتی چگونه می‌تواند به بالندگی و پویایی هر چه بیشتر مجموعه‌ای مانند مهندسین مشاور یکم کمک کند؟
شنطیا: استفاده از متخصصان با توجه به پیچیدگی‌های مسائل و موضوعات توسعه امری طبیعی است و مهندسان مشاور به دلیل وابسته نبودن به دستگاه‌های دولتی می‌توانند به صورت واقع‌بینانه مساله را تحلیل و بررسی کنند؛ حتی کشورهایی که از نظر توسعه عقب مانده‌اند، از مشاوران کشورهای دیگر استفاده می‌کنند. با وجود این خوشبختانه وابستگی کشور ما به مهندسان مشاور خارجی مگر در رشته‌های خیلی خاص بسیار کاهش یافته و امیدوارم دولت و مهندسان مشاوری که به کار گرفته می‌شوند، با رویکرد توسعه پایدار خدمات خود را توسعه بدهند و صرفا حل مشکلات را به صورت مقطعی نبینند. در حال حاضر بزرگ‌ترین ضعفی که احساس می‌کنم؛ تصمیمات جداگانه در بحث کشاورزی و آب است و انتظار من از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی این است که با جلوگیری از نگاه جزیره‌ای، هماهنگی وزارتخانه‌های اجرایی را در دستور کار قرار دهد و اگر در منطقه‌ای با کمبود آب مواجهیم، پروژه‌هایی با مصرف بالا تعریف نکند و از طرفی در تمام طرح‌ها تعامل و هماهنگی کامل بین وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و وزارت نیرو برقرار باشد؛ در غیر این صورت شرایط بدتر از گذشته خواهد بود.
هدایتی: به اعتقاد من اگر مسوولان متوجه اهمیت نقش آب در تولید ناخالص داخلی شوند، قطعا بیش از پیش از توان مهندسان مشاور در طرح‌ها استفاده می‌کنند. متاسفانه در حق‌الزحمه مهندسان مشاور می‌توان این بی‌توجهی را دید که تبعات آن در فاز بهره‌برداری طرح‌ها نمود پیدا می‌کند. اگر تفکر افزایش تولید ناخالص ملی از طریق مدیریت بهینه منابع آب مورد توجه قرار گیرد، قطعا هم توسعه اتفاق می‌افتد و هم مهندسان مشاور می‌توانند با قدرت بیشتری به فعالیت خود ادامه دهند.
برخی اعتقاد دارند عدم تخصیص درست منابع باعث شده تا موضوع نگهداری مورد غفلت واقع شود.
شنطیا: تا زمانی که آب قیمت واقعی خود را پیدا نکرده موضوع نگهداری تاسیسات آبی هم اهمیت پیدا نمی‌کند. متاسفانه رویکرد دولت برای بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی صحیح نبوده که نتیجه‌اش آن است که از ۶۰۰ دشت بیش از ۴۰۰ دشت بیلان منفی دارند و این یعنی غارت بدون حساب و کتاب منابع آب که اگر ادامه پیدا کند منجر به «نابودی سرزمینی» خواهد شد. وقتی آب با قیمت بسیار ارزان به دست مصرف‌کننده می‌رسد، طبیعی است که استفاده درست اهمیت خود را از دست می‌دهد. بنابراین باز هم تاکید می‌کنم که دولت وظیفه دارد هر نوع تصمیم‌گیری در خصوص آب را با هماهنگی و تصمیم مشترک وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و محیط‌زیست اجرایی کند و سازمان برنامه وظیفه و نقش هماهنگی را به عهده داشته باشد.
هدایتی: به طور کلی اگر بخواهیم ریشه‌ای به موضوع بپردازیم، با فرض اینکه فرآیند مطالعات و طراحی توسط مشاوران و به صورت درست انجام شده باشد، بهره‌برداری و نگهداری پروژه‌ها توسط چه کسی نظارت می‌شود؟ امروزه شاهد هستیم که در بسیاری از پروژه‌های انتقال آب بهره‌برداری درستی انجام نمی‌شود و تلفات زیادی در مسیر انتقال آن رخ می‌دهد. باید مسوولان قوانین بازدارنده در این خصوص تعیین کنند؛ در واقع اگر باید و نبایدهایی برای بهره‌بردار تعیین نشود، قطعا انگیزه‌ای برای عملکرد درست در پروژه‌ها وجود نخواهد داشت.
به عنوان آخرین سوال، اولویت باید مدیریت منابع آب باشد یا تامین و انتقال آب؟
شنطیا: قطعا اولویت با مدیریت منابع آب است. با مدیریت درست منابع آب است که تصمیم‌گیری می‌شود که اصولا انتقال آب ضروری است یا خیر. امروزه مصرف سرانه ما تا چندین برابر مصرف سرانه اروپایی‌ها است که نسبت به منطقه خشکی مثل ایران بسیار پر‌آب‌تر است. متاسفانه به دلیل ارزان بودن آب، فرهنگ مصرف بهینه در ایران نهادینه نشده و دولت با ارزش‌گذاری واقعی روی آب باید این مساله را مدیریت کند.
هدایتی: در بخش آب شرب و بخش کشاورزی تا زمانی که ارزش واقعی آب مشخص نشود، کمتر کسی به سمت مدیریت منابع آب می‌رود، اما برای صنعت ارزش آب مشخص شده است. به همین دلیل بخش صنعت حاضر است بهای بالایی برای آب پرداخت کند. بر این اساس اگر در بخش کشاورزی هم نتوانیم از هر متر مکعب آب ارزش افزوده لازم را ایجاد کنیم، توجهی به منابع آب نمی‌شود و بنابراین اولویت با مدیریت منابع آب است، اما مشروط بر اینکه آب به قیمت واقعی برسد و ارزش افزوده ایجاد کند. اما متاسفانه ما هنوز ارزش آب را متوجه نشده‌ایم.
