کشورهای خشک چگونه با دو روش بحران آب را مدیریت می‌کنند؟
مدل غلبه بر «کمآبی» همسایگان
تصور اینکه در آینده‌ای نزدیک ایران با از دست دادن ذخایر آب‌های شیرین و کاهش بارندگی، بخشی از مناطقش غیرقابل سکونت شود و در برخی شهرها و روستاها جنگ بر سر آب آغاز شود، بسیار سخت و دردناک است. اما جالب اینجاست که در حال حاضر کشورهایی در همسایگی ما به سر می‌برند که ۹۰ درصد آب زیرزمینی‌شان شور است و آب شیرین برای آشامیدن ندارند اما برای تامین آب با چالش‌های جدی مواجه نیستند. در چنین شرایطی این پرسش مطرح می‌شود که این کشورها چگونه آب شیرین مورد نیاز خود را تامین می‌کنند؟ پاسخ را می‌توان در استفاده آنها از تکنولوژی جست‌وجو کرد.
امارات، بهشت بیابانی
امارات متحده عربی کشوری بیابانی و خشک است که دور تا دور آن را آب‌های شور اقیانوس‌ها فراگرفته است. اما این کشور چگونه توانسته است بر کمآبیاش غلبه کند؟ اگر در یک جمله بخواهیم به این پرسش پاسخ روشنی دهیم باید بگوییم «آنها به آب اقیانوس نیازمند شده‌اند». تنها آبی که امارات با آن می‌تواند تا حدودی مشکل کمآبیاش را جبران کند، همان اقیانوس شوری است که اطراف این کشور قرار گرفته است. اما اماراتی‌ها چگونه از آب شور اقیانوس استفاده می‌کنند؟
امروز بسیاری از کشورها از جمله امارات متحده عربی، برای تامین آب موردنیازشان از روش نمک‌زدایی استفاده می‌کنند. نمک‌زدایی معمولا با دو روش رایج انجام می‌شود: روش حرارتی و روش اسمز معکوس. روش حرارتی، روش سنتی‌تری برای شیرین‌سازی آب دریا است که ابتدا با کمی حرارت دادن آب و تبدیل به بخار، نمک را از آب جدا می‌کنند و در نهایت بخار جمع‌آوری شده را سرد می‌کنند تا به یک مایع تصفیه‌شده و شیرین تبدیل شود. اما نمک‌زدایی به روش اسمز معکوس، کمی پیچیده‌تر از روش حرارتی است و در بسیاری از کشورها به عنوان تکنولوژی غالب مورد استفاده قرار می‌گیرد. زیرا نسبت به روش سنتی نمک‌زدایی به صرفه‌تر است و به انرژی کمتری نیز نیاز دارد. در این روش، آب شور را در محفظه‌ای فشرده قرار می‌دهند و بعد از فیلتری عبور می‌دهند که نمک را به خود جذب می‌کند. در نتیجه آب به‌طور کامل شیرین و تصفیه می‌شود. امارات نیز برای شیرین کردن آب از همین روش استفاده می‌کند. امارات در نخستین اقدام، آب اقیانوس اطراف را جمع‌آوری می‌کند و با روش نمک‌زدایی، آب شیرین مورد نیازش را تامین می‌کند. طبق ارزیابی‌ها، روزانه میلیاردها لیتر آب دریا به همین روش تصفیه می‌شود و حدود ۹۰ درصد از کل آب این کشور از این طریق تامین می‌شود. البته اماراتی‌ها همچنین از نمکی که از آب جدا شده و باقی مانده است هم استفاده می‌کنند.
اما آیا این تنها استراتژی است که امارات برای تامین آب خود به کار می‌گیرد؟ همزمان با رشد جمعیت، امارات به دنبال روش‌های جایگزین و مقرون به‌صرفه‌تری رفته است تا بتواند آب آشامیدنی مورد نیاز خود را تامین کند. این کشور برای محقق کردن این هدف تصمیم گرفت به جای تصفیه آب، آب جدیدی را تولید کند. طبق برآورد اماراتی‌ها، اگر یک مترمکعب آب از طریق روش نمک‌زدایی تصفیه شود هزینه‌ای معادل ۶۰ دلار دارد. در حالی که اگر همین مقدار آب را با تکنولوژی دیگری به اسم «بارورسازی ابرها» استخراج کنیم، تنها به یک دلار هزینه نیاز است. این کشور به دلیل فرآیندهای نمک‌زدایی که پیش از این داشته است، حجم عظیمی نمک استخراج کرده است. حالا هواپیماهایی را به آسمان می‌فرستد تا روی ابرها نمک پخش کنند. در اثر این عمل، ابرها بزرگ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند و باران مصنوعی ایجاد می‌شود. به این عمل بارورسازی ابرها می‌گویند که با هدف کنترل آب‌وهوا و افزایش بارش بیشتر برای عبور از خشکسالی و جبران کمآبی کاربرد دارد. امارات در سال ۲۰۱۷، این استراتژی را تقریبا هر روز به عنوان راه‌حلی برای کمبود بارش و منبع آب کشور به کار گرفت و دائما هم در زمینه مانیتور و پیش‌بینی وضعیت و پتانسیل ابرها برای بارورسازی تحقیق می‌کند.
اما داستان غلبه بر کمآبی، به اینجا ختم نشد. امارات در مرحله بعد تمام آبی را که بر اثر بارش تولید شده است پشت سد عظیمی جمع‌آوری و ذخیره می‌کند تا از ورود آن به آب شور دریا جلوگیری کند. در نتیجه این روند، امارات به منبع آب جدیدی دست پیدا کرده است.
تهدید یا فرصت؟
اما آیا این روش‌ها می‌توانند آسیب یا خطری داشته باشند؟ گرچه نمک‌زدایی و بارورسازی ابرها دو روشی هستند که به تولید آب امارات کمک زیادی کرده‌اند، اما اگر طبق برنامه و اصول پیش نروند آسیب‌ها و ضررهایی نیز خواهند داشت. به طور مثال در بارورسازی ابرها اگر به شرایط جوی و پتانسیل ابرها توجه نشود، می‌تواند سیل و فاجعه‌های دیگری در پی داشته باشد یا احتمال دارد الگوهای آب‌وهوایی نواحی دیگر را تغییر دهد.
در روش نمک‌زدایی حرارتی هم برخی کشورها به‌خصوص منطقه خاورمیانه از سوخت‌های فسیلی برای جدا کردن نمک از آب استفاده می‌کنند که به گفته تحلیلگران اگر این کشورها از روش‌های جدیدتری استفاده نکنند و به همین شیوه ادامه دهند، میزان تولید گاز کربن‌دی‌اکسید تا سال ۲۰۴۰ تقریبا سه برابر می‌شود. از سوی دیگر برخی کشورها برخلاف امارات از نمک‌های جدا شده هیچ استفاده‌ای نمی‌برند و آنها را مجددا به آب اقیانوس‌ها می‌ریزند که این موضوع باعث می‌شود چگالی نمک آب دریا افزایش یابد که برای اکوسیستم و محیط‌زیست خطرآفرین است.
اگرچه هر کدام از این روش‌ها مزایا و معایبی دارند، اما در جهت غلبه بر مشکل کمآبی تا حدودی کمک‌کننده هستند؛ به طوری که امارات توانسته است با استفاده از این روش‌ها، بحران آب را حل و ۹۰ درصد آب آشامیدنی‌اش را از این طریق تامین کند. ناگفته نماند که عربستان هم تلاش‌هایی برای حل بحران داشته و ادعا کرده است می‌تواند جایگزین خوبی برای آسیب‌های روش نمک‌زدایی ارائه دهد.
جمع‌بندی
اگرچه تکنولوژی‌هایی مانند نمک‌زدایی و بارورسازی ابرها به برخی کشورها درباره تامین آب موردنیازشان کمک کرده است، اما تحلیلگران حوزه آب معتقدند هیچ کدام از این روش‌ها، یک راه‌حل پایدار و قطعی برای حل بحران آب نیستند. به اعتقاد آنها هر کدام از این روش‌ها می‌تواند در کوتاه‌مدت به کشورها برای حل بحران آب کمک کند، اما در طولانی‌مدت می‌تواند پیامدهای منفی برای محیط‌زیست منطقه به دنبال داشته باشد. ضمن اینکه استفاده از این روش‌ها به صورت پایدار به این موضوع نیاز دارد که کشورهای منطقه خلیج فارس با یکدیگر همکاری داشته باشند. در غیر این صورت نه تنها بحران آب حل نمی‌شود بلکه این روش‌ها می‌تواند بحران‌های دیگری را نیز با خود به همراه داشته باشد.
