ایران تا سال ۱۴۰۰ به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آب در سال نیاز خواهد داشت که تامین این مقدار آب از منابع تجدیدپذیر امکان‌پذیر نیست. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد اگر افزایش سرانه مصرف آب ناشی از تغییر الگوهای زندگی و بهداشتی و کاهش منابع آب سالم نیز اضافه شود، ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور با چالش جدی آب مواجه خواهد شد. در کشورهای غیرعضو OECD تا سال ۲۰۵۰، به علت ضعف در کاهش هدررفت آب و مدیریت ناکارآمد فاضلاب، کمیت و کیفیت منابع آب کاهش می‌یابد. هدررفت آب اثرات متعدد اقتصادی، محیط‌زیستی و بهداشتی را در بر دارد. از جمله این عوارض می‌توان به «کاهش کیفیت و هزینه‌های آلودگی آب» و «اثرگذاری روی تامین آب آشامیدنی خانگی» اشاره کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌طور متوسط حدود ۳۹ درصد از آب تولیدی شهری تلف می‌شود که بیش از ۵۱ درصد آن به تلفات فیزیکی بازمی‌گردد و مابقی آن را تلفات غیرفیزیکی تشکیل می‌دهد.  

اما با توجه به چنین شرایطی و براساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته که ایران تا سال ۲۰۲۵ با بحران جدی آب مواجه می‌شود، باید چه راهکارهایی برای کاهش مصرف و کنترل هدررفت آب در نظر گرفته شود تا بتوان در درازمدت از تنش‌های آبی پیشگیری کرد؟ باتوجه به افزایش تقاضای آب به دلیل رشد اقتصادی و گسترش جمعیت، لازم است از استراتژی‌های مدیریت تقاضای مختلف برای حفاظت و جلوگیری از هدررفت آب استفاده شود. در این راهبردها با استفاده از «تجهیزات کاهنده مصرف»، «افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان»، «به‌کارگیری ابزارهای قانونی و تعرفه‌ای»، همچنین «رویکردهای مدیریتی بهینه»، آب را از یک کالای مصرفی به یک کالای ارزشی تبدیل می‌کنند. همچنین با بهبود راندمان مصرف آب از هدررفت، آلوده شدن و نابودی این منابع جلوگیری می‌شود. اجرای روش‌های مدیریت تقاضای آب مانند «کاهش تقاضا و مصرف»، «کاهش تلفات آب»، «استفاده مجدد از آب و فاضلاب» و «شیوه‌های جدید توزیع آب» نه‌تنها فشار بر منابع آب را کاهش داده، بلکه کم‌هزینه‌تر از پروژه‌های جدید تامین آب بوده و منجر به کاهش هزینه مدیریت فاضلاب نیز می‌شود. در این میان بهره‌گیری از ابزارهای مختلف اقتصادی حائز اهمیت است. ابزارهای اقتصادی با درگیر کردن قیمت و دیگر ابزارهای مبتنی بر بازار، انگیزه‌هایی به‌منظور استفاده موثر، با دقت و ایمن از آب را برای تمام استفاده‌کنندگان فراهم می‌کند. از جمله مهم‌ترین ابزارهای اقتصادی می‌توان به «استراتژی‌های مناسب قیمت‌گذاری»، «پرداخت برای خدمات اکوسیستم»، «آب مجازی»، «ابزارهای نهادی مانند شکل‌دهی بازار آب» و «ابزارهای تشویقی و تنبیهی مانند مالیات، جریمه و یارانه‌ها، تسهیلات و اعتبارات برای ایجاد پایداری مالی» اشاره کرد. در گزارشی که از سوی سمانه عابدی، استادیار دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در دومین کنفرانس دوسالانه اقتصاد آب ارائه شده، اثربخشی ابزارهای اقتصادی در کاهش هدررفت آب با رویکرد مدیریت تقاضا ارزیابی شده است.

   ابزارهای اقتصادی

باتوجه به محدودیت منابع آبی، لازم است برای ایجاد تعادل میان اهداف اجتماعی، محیط‌زیستی، اقتصادی روی مدیریت تقاضای آب متمرکز شد. استفاده از تعرفه به‌عنوان یک ابزار اقتصادی در حفاظت و کاهش اتلاف آب کاربرد‌ دارد. تعرفه‌‌های آب شهری معمولا شامل یک عنصر ثابت و یک عنصر متغیر هستند. این عنصر ثابت معمولا هزینه خدمات اتصال است. عنصر متغیر می‌تواند خطی یا غیرخطی (قیمت‌گذاری یکنواخت و تعرفه‌های بلوکی) باشد. تعرفه‌های بلوکی به‌ویژه در آمریکا به‌طور گسترده، برخی از نقاط اروپا مانند اسپانیا و پرتغال و بخش‌هایی از استرالیا از جمله ملبورن و سیدنی استفاده می‌شود.بودجه‌بندی آب، ابزار جدید قیمت‌گذاری دیگری است که برمبنای روش تعرفه بلوک‌های فزاینده طراحی شده است. این ابزار به‌عنوان راه‌حلی برای مساله عدالت در حوزه آب به کار گرفته می‌شود. مصرف مجاز طبق خصوصیات و ویژگی‌های خاص مانند بعد خانوار، منطقه و شرایط محیطی تعیین می‌شود. اما با وجود مزایای بالقوه تعرفه بودجه‌بندی آب، این روش تاکنون به‌طور گسترده‌ای اجرا نشده است. چالش اصلی عدم اجرای آن، دسترسی و وجود اطلاعات جامع و دقیق درخصوص ویژگی‌های خانوار است که به‌طور مرتب نیز در حال تغییر هستند. اما از آنجا که تقاضای آب نسبت به نوسانات فصلی حساس است، به‌منظور ترویج صرفه‌جویی در مصارف غیرضروری، کاهش اتلاف و تخصیص بهینه آن، قیمت‌گذاری فصلی آب از ابزار دیگری است که وجود دارد. قیمت‌گذاری فصلی از جنبه هزینه و ظرفیت معقول است. به‌عنوان نمونه، به‌علت افزایش تقاضای آب در ماه‌های تابستان، یک قیمت فصلی بالاتر به بهبود هزینه‌های اضافی کمک می‌کند. قیمت‌گذاری فصلی در ایالات‌متحده رایج است به‌طوری که بسیاری از ارائه‌دهندگان آب در جنوب‌غربی آمریکا از آن استفاده می‌کنند.

   چند پیشنهاد

ابزارهای اقتصادی زمانی بهترین کارآیی را دارند که با رویکردهای دیگر تکمیل شوند. برقراری ارتباط میان اهداف ابزارها و اهداف عمومی به اثربخشی ابزارها کمک می‌کند. همچنین در قیمت‌گذاری آب، تعرفه باید به اندازه کافی بالا باشد تا رفتار حفاظتی و کاهش اتلاف منابع آب را ترویج دهد. لازم است برای کاهش حساسیت به افزایش قیمت، میزان آن در طول زمان افزایش یابد. نکته دیگر اینکه ابزارهای اقتصادی منجر به ایجاد نوآوری و آموزش در کاهش هزینه‌ها یا استفاده از آب در طول زمان می‌شود که در نهایت باعث بهبود عملکردهای حفاظتی و کاهش اتلاف آب خواهد شد. در این بین نوآوری‌های تکنولوژیک به‌طور قابل‌توجهی منجر به کاهش هزینه‌های اجرایی شده که در نهایت امکان‌پذیری اجرایی ابزارها را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، طراحی ابزارهای اقتصادی نیاز به درک مناسبی از ویژگی‌های تقاضای محلی، جمعیت محلی و همچنین الگوهای رفتار مصرف‌کننده دارد. این در حالی است که زمانی‌که اطلاعات کافی نیست این ابزارها می‌توانند به گزینه پرریسکی تبدیل شوند. نتایج بین‌المللی، کارکردهای تعرفه‌های بلوک‌های فزاینده را به‌عنوان گام اولیه که باعث بهبود و درک رفتار مصرف‌کنندگان در رابطه با مصرف آب و نگرش نسبت به حفاظت آب می‌شود، پیشنهاد می‌کند. در برخی ابزارها مانند تعرفه‌های بلوکی افزاینده، نگرانی زیادی درخصوص عدالت اجتماعی وجود دارد. اثربخشی ابزارها به‌طور قابل‌توجهی در بین جوامع و مناطق مختلف متفاوت است و نتایج آنها به وضعیت آب محلی، تقاضای آب و شرایط خانوار بستگی دارد. بنابراین هنگام ارزیابی و تعمیم‌دهی این شواهد لازم است احتیاط شود. مداخلات غیر قیمتی هدفمند نیز به منظور افزایش درک مردم از قیمت آب، مصرف آن یا نیاز به حفاظت آب لازم و ضروری است.