«دنیای اقتصاد» بررسی کرد
نقشهراه توسعه زنجیره پروپیلن
تولید محصولات پتروشیمی به‌گونه‌ای است که معمولا یک واحد اصلی در بالادست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند. مثلا واحد الفین با تولید اتیلن و پروپیلن نیاز واحدهای پلی‌اتیلن و پلیپروپیلن را تامین می‌کند. با وجود پیشرفت‌های به دست آمده در سالیان گذشته، مشکلاتی در ساختار و عملکرد صنعت پتروشیمی ایران دیده می‌شود که منجر به بسنده کردن به عرضه محصولات با ارزش افزوده پایین در بازارهای جهانی، درآمدزایی اندک کشور از صنایع پتروشیمی، بهره‌گیری ناچیز از مزیت‌های نسبی موجود در کشور در مقایسه با کشورهای پیشرو در این صنعت شده است. به طوری که قیمت هر تن محصول صادراتی محصولات پتروشیمی ایران حدود یک دهم این مقدار در کشور آلمان و یک‌سوم آن در مقایسه با کره جنوبی است. طی سال‌های اخیر روند افزایش سهم پتروشیمی از صادرات صنعتی به کندی صورت می‌گیرد.
این مساله ناشی از این بوده که طرح‌های برنامهریزی شده در صنعت، عمدتا با هدف افزایش صادرات متانول تولیدی از گاز بوده و رشد ارزش‌افزایی و اشتغال‌زایی در دستور کار نبوده است. بنابراین تنوع بخشی بالاتر و افزایش ارزش افزوده از طریق عمق‌بخشی به زنجیره ارزش الزام اساسی پیش‌روی صنعت است. طرح‌های توسعه صنعت پتروشیمی در برنامه ششم توسعه هم گویای این واقعیت است که بیشتر طرح‌ها معطوف به طرح‌های توسعه بالادست مبتنی بر پتروشیمی‌های با خوراک گاز هستند. در حالی که تولیدکنندگان به مدد وضعیت کشش بازار به دنبال گسترش زنجیره تولید پروپیلن هستند. پروپیلن فقط ۴درصد از پرتفوی محصولات پتروشیمی ایران را تشکیل می‌دهد در حالی که میانگین جهانی این رقم ۱۶درصد است. قرار است تولید این محصول تا پایان سال ۱۴۰۴ به ۱۰درصد افزایش یابد و این موضوع بیانگر آن است که عنصر مهم توسعه بر پروپیلن و مشتقات آن متمرکز خواهد شد. مانند سایر کشورهای جهان، پروپیلن و زنجیره ارزش آن نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای در صنایع ایران دارد.
نیاز فعلی پروپیلن و مشتقات آن در کشور حدود ۴ میلیون تن است که با وجود تقاضای بالای صنایع در کشور مغفول مانده و کمتر از ۹۰۰هزار تن پروپیلن در کشور تولید می‌شود. یکی از دلایل مغفول ماندن توسعه زنجیره ارزش پروپیلن در کشور کمبود خوراک و نبود دانش فنی و در واقع لایسنس است. پروپیلن دومین ماده پایه صنعت پتروشیمی از حیث میزان مصرف در دنیاست (بعد از اتیلن). از صنایع مصرف‌کننده نهایی این ماده می‌توان به الکترونیک، خودروسازی، صنایع ساختمانی، بسته‌‌‌بندی و… اشاره کرد. پلیپروپیلن که یکی از مشتقات اصلی پروپیلن است در گریدهای مختلف تولید می‌شود و دارای طیف وسیعی از کاربردها مانند تولید فیلم و ورق، قالب‌‌‌گیری، بسته‌‌‌بندی غذایی، نساجی، تجهیزات آزمایشگاهی و پزشکی، لوله و اتصالات و سایر کاربردهای صنعتی مانند صنایع ساختمانی و اجزای خودرو است.
پلیپروپیلن با سهم ۶۶ درصدی در زنجیره ارزش این ماده، بیشترین سهم را در مصرف پروپیلن در دنیا داراست. سایر محصولات کلیدی و با ارزش، همچون پروپیلن اکساید با ۸ درصد، آکریلونیتریل ۷درصد، آکریلیک اسید با ۴ درصد، کیومن با ۴ درصد، دو اتیل هگزانول با ۴درصد در جایگاه دوم تا ششم از حیث میزان مصرف پروپیلن قرار دارند. بوتانول و ایزوپروپانول نیز با ۳ و ۱درصد در جایگاه‌های بعدی مصرف پروپیلن هستند.
با اینکه در حال حاضر بیشترین تقاضا در بخش خوراک پروپیلن به پلی پروپیلن روانه می‌شود، اما باید اشاره کرد که سرعت رشد تولید و تقاضای سایر محصولات زنجیره ارزش پروپیلن بیشتر از پلیپروپیلن است. با وجود افزایش۱۸.۶ میلیون تنی تقاضای پلیپروپیلن تا سال ۲۰۲۸ سهم پلیپروپیلن از سبد محصولات این زنجیره به ۵۳درصد کاهش خواهد یافت و سهم محصولات آکریلونیتریل، پروپیلن اکسید، ABS، سوپرجاذب‌ها، پلی‌‌‌کربنات‌ها و رزین‌های اپوکسی از ۳۶درصد معادل ۴۶.۶ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ به ۴۳درصد معادل ۷۶.۷ میلیون تن خواهد رسید. در ایران شرکت‌های جم پیلن، مارون، رجال، دی آریاپلیمر، نویدزر شیمی، پلی‌نار و شازند اصلی‌ترین تولیدکنندگان پلیپروپیلن محسوب می‌شوند. ظرفیت تولیدی این ۷ شرکت جمعا به یک میلیون و ۳۰۰هزار تن می‌رسد با این حال تولید عملیاتی آنها بسیار کمتر از این مقدار است.
برنامه بر مبنای توسعه پلی پروپیلن
فرآیندهای تولید پروپیلن به طور معمول به دو دسته بازدهی پایین (کراکینگ با بخار و بازیابی جریان‌های پالایشگاهی در واحدهای FCC/RFCC/DCC) و بازدهی بالا یعنی تبدیل پروپان به پروپیلن (PDH)، تبدیل کاتالیستی متانول به الفین‌های سبک (MTO/P) و تبدیل اتیلن و بوتیلن به پروپیلن (Metathesis) تقسیم می‌شوند. با توجه به افزایش تقاضای مصرف پروپیلن در سال‌های گذشته، شرکت‌های چند ملیتی تمرکز ویژه‌ای روی توسعه فرآیندهای با بازدهی بالا داشته‌اند چرا که روش‌های با بازدهی پایین به تنهایی پاسخگوی تقاضا نیستند. دو روش تبدیل پروپان به پروپیلن (PDH) و همچنین تبدیل کاتالیستی متانول به الفین‌های سبک (MTO/P) با جدیت و سرعت قابل‌توجهی در کشور چین و البته با کمی تاخیر در منطقه آمریکای شمالی در حال به کارگیری است.
در ایران شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای تولید پروپیلن به روش‌های PDH، GTP وMTP/MTO رو آورده است. همچنین برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و افزایش IRR، مجوز این طرح‌ها را همراه با توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی صادر می‌کند. کارشناسان معتقدند، منطقه خاورمیانه و ایران در تولید پروپیلن در قیاس با سایر مناطق دنیا دچار عقب ماندگی جدی است که انتظار می‌رود این مهم در سال‌های پیش رو به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر ظرفیت اسمی تولید پروپیلن کشور ۱ میلیون و ۱۱۵هزار تن در سال است که تمامی این ظرفیت مبتنی بر روش‌های با بازدهی پایین است.
در حوزه پاییندست این زنجیره هم بررسی‌ها نشان می‌دهد، مجریان این طرح‌ها به جهت سهولت تولید و حجم بالای تقاضای جهانی، عموما برنامهریزی خود را بر مبنای تولید پلیپروپیلن قرار داده‌‌‌اند. به طوری که تا پایان برنامه هفتم توسعه صنایع پتروشیمی در سال ۱۴۰۶ میزان تولید پلیپروپیلن به بیش از ۴.۵ میلیون تن می‌رسد. این افزایش ظرفیت در برنامه هشتم توسعه صنایع پتروشیمی نیز ادامه خواهد داشت. تا پایان برنامه هشتم در سال ۱۴۱۱ ظرفیت تولید پلیپروپیلن کشور اشباع می‌شود و به بیش از ۵.۵ میلیون تن خواهد رسید و در این شرایط، تولید سایر محصولات زنجیره ارزش پروپیلن همچنان مغفول خواهد ماند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، ۹۵درصد پروپیلن تولیدی در کشور به پلیپروپیلن و تنها ۵درصد آن نیز در مجتمع پتروشیمی شازند اراک به دو اتیل هگزانول تبدیل می‌شود. این در حالی است که سایر محصولات با ارزش موجود در زنجیره ارزش این ماده استراتژیک به دلایل مختلف از جمله نبود پروپیلن کافی در داخل کشور تولید نمی‌شوند.
در مجموع باید گفت، زنجیره ارزش پروپیلن بسیار متنوع و با ارزش بوده و کاربردهای فراوانی دارد و لازم است در ایران با روش‌های بازده بالا که خوراک‌های متنوعی غیر از خوراک گازی را طلب می‌کند، به تولید خوراک این زنجیره همت کنند. در حوزه پاییندست هم در حالی که در کشور تمرکز اصلی روی تولید پلیپروپیلن و گریدهای متنوع آن است، سایر محصولات پاییندست پروپیلن در برنامه‌‌‌های توسعه نادیده گرفته شده است. این در حالی است که به وسیله باز توزیع خوراک پروپیلن و اختصاص این خوراک به سایر طرح‌های توسعه زنجیره ارزش پروپیلن و در حقیقت تعریف طرح‌های تولید محصولاتی همچون سوپرجاذب و آکریلونیتریل، می‌توان علاوه بر جلوگیری از اشباع بازار پلیپروپیلن در آینده و افزایش ارزش افزوده تا ۵ میلیارد دلار، از واردات بیش از۱ میلیارد دلاری محصولات زنجیره ارزش پروپیلن جلوگیری کرد.
