بررسی روند تحولات چهار دهه اخیر تجارت جهانی مواد شیمیایی

جواد قیصریان فرد کارشناس صنعت پتروشیمی واکاوی روند تحولات چهار دهه گذشته توسعه صنعت پتروشیمی جهان نشان از امکان‌پذیری ریزش و رویش در میان‌مدت بازار و تغییر در چشم‌انداز تجارت جهانی مواد شیمیایی از سمت کشورهای غربی به شرق آسیا را می‌دهد. اواسط دهه ۱۹۸۰ که تجارت جهانی مواد شیمیایی حدود ۴۸۰‌میلیون یورو بود، کشورهای اروپایی، اعضای نفتا (اتحادیه اروپا و آمریکا) و کشورهای آسیایی به ترتیب دارای سهم ۴۵، ۳۰ و ۱۵‌درصد از صنعت پتروشیمی جهان بودند و با گذشت ۲۵ سال از آن زمان یعنی در سال ۲۰۱۰ که میزان تجارت جهانی محصولات شیمیایی جهان به ۴/ ۲ تریلیون یورو رسید، صنعت پتروشیمی شاهد کاهش چشمگیر سهم تجارت جهانی کشورهای اروپا و عضو نفتا به ترتیب به ۲۵ و ۱۹‌درصد و افزایش چند برابری سهم کشورهای آسیایی با حدود نیمی از سهم فروش مواد شیمیایی جهان بود.

 در نمودار زیر گزارش انجمن صنعت شیمیایی اروپا (CEFIC) نشان می‌دهد کماکان روند تغییر جهت تجارت جهانی مواد شیمیایی از سمت غرب به شرق در سال 2020 ادامه دارد؛ به‌‌‌طوری که سهم فروش ایالات متحده آمریکا از 5/ 16‌درصد در سال 2010 به 3/ 12‌درصد در سال 2020 کاهش یافته است. برای ژاپن و کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز سناریوی کمابیش مشابهی اتفاق افتاده است و سهم فروش محصولات پتروشیمی این دو کشور در دوره زمانی مشابه به ترتیب از 8/ 6 به 1/ 4‌درصد و از 3/ 19 به 4/ 14‌درصد تنزل پیدا کرده است و این کشورها به تدریج جایگاه خود را در میان تولیدکنندگان برتر صنعت پتروشیمی به چین و بقیه کشورهای آسیایی (به جز ژاپن) واگذار کرده‌اند. این در حالی است که در این مدت کشورهای نوظهور به اقتضای خود و با بهره‌گیری از یک یا چند مورد از مزیت‌‌‌های صنعت پتروشیمی نظیر تامین مالی، تامین خوراک، بازار مصرفی و تکنولوژی خود توانسته‌اند جزو 10 کشور برتر فروش مواد شیمیایی جهان قرار بگیرند. به عنوان نمونه، کشورهای موسوم به بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) حدود 2/ 50 درصد از فروش جهانی مواد شیمیایی را در سال 2020 به خود اختصاص دادند.

بر اساس همین گزارش، ارزش فروش جهانی مواد شیمیایی در سال 2020 به 3471‌میلیارد یورو رسیده است که به دلیل پاندمی کرونا و پیامدهای اقتصادی آن نسبت به سال 2019 حدود 3/ 4 درصد کاهش داشته است. به‌رغم کاهش فروش جهانی محصولات شیمیایی و پتروشیمی، آمار فروش 1547‌میلیارد یورویی و کسب سهم 6/ 44درصدی چین از فروش جهانی مواد شیمیایی در این سال، از تسلط کامل این کشور بر بازار فروش محصولات شیمیایی دنیا و انتقال صنعت پتروشیمی و مواد شیمیایی این کشور به مرحله بعدی توسعه، یعنی گذر از مرحله «پیروی از رهبری» به «پیشرو شدن» و از یک «کشور بزرگ» به «قدرت بزرگ» در این حوزه صنعت نفت و پتروشیمی حکایت دارد. همچنین اتحادیه اروپا با سهم 4/ 14‌درصد و فروش 499‌میلیون یورو در رتبه دوم و ایالات متحده با سهم 3/ 12درصد و فروش حدود 426‌میلیون یورو در رتبه سوم فروش جهان قرار دارد. جایگاه چهارم تا دهم این رده‌‌‌بندی به‌‌‌ترتیب در اختیار کشورهای ژاپن، کره‌‌‌جنوبی، هند، تایوان، برزیل، روسیه و اوکراین است.

در ادامه این گزارش آمده است؛ اتحادیه اروپا، روسیه و بریتانیا از جمله تولیدکنندگان اروپایی هستند که با فروش 5/ 574 میلیارد یورو و سهم 5/ 16درصدی در میان 10 کشور برتر فروش محصولات شیمیایی و پتروشیمی جهان قرار دارند. در بین کشورهای اتحادیه اروپا، آلمان و فرانسه دو تولیدکننده بزرگ مواد شیمیایی اتحادیه اروپا به ارزش 4/ 227 ‌میلیارد یورو هستند و پس از این دو، ایتالیا و هلند قرار دارند. این 4 کشور در مجموع 2/ 65 ‌درصد از فروش مواد شیمیایی اتحادیه اروپا را در سال 2020 به خود اختصاص دادند که ارزش آن بالغ بر 3/ 325‌میلیارد یورو است. این سهم با احتساب اسپانیا، بلژیک و اتریش به 6/ 82درصد یا 3/ 412میلیارد یورو می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 متوسط رشد جهانی صنعت پتروشیمی حدود 3‌درصد باشد و صنعت پتروشیمی اروپا تنها یک‌درصد رشد کند و بیش از 30‌درصد مشاغل در صنایع شیمیایی اروپا در نتیجه رشد آهسته و افزایش بهره‌وری از بین خواهند رفت.

نکته مهم این است که کشورهای پیشروی صنعت پتروشیمی مانند اتحادیه اروپا و ژاپن به‌رغم توانایی مالی و فنی، دیگر مانند گذشته به دنبال افزایش سهم خود در بازار پتروشیمی نیستند. این کشورها به سوی فناوری‌‌‌های جدید و حوزه تامین کالا و خدمات صنعت پتروشیمی حرکت کرده و با گذر از مراحل توسعه‌‌‌یافتگی و افزایش بازیافت، تقاضای داخلی آنها کاهش یافته و صادرات پتروشیمی آنها زیاد شده است.

بر اساس گزارش سفیک، در این رده‌‌‌بندی  عربستان رقیب سنتی ما در منطقه با فروش حدود 2/ 33 ‌میلیارد یورو و سهم یک‌درصدی توانسته جایگاه مناسب یازدهم را در جهان کسب کند. کشورمان به‌رغم اینکه تقریبا 3‌درصد از تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی جهان را در اختیار دارد با فروش حدود 5/ 8 میلیارد یورو محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی در جایگاه بیست و ششم جهان قرار دارد که نه‌تنها حکایت از فاصله قابل ‌‌‌توجه با کشورهای پیشرو و پایین‌‌‌بودن ارزش هر تن کالای تولیدی صنعت پتروشیمی کشور دارد بلکه گویای این موضوع است که در اختیار داشتن خوراک‌‌‌ و مواد اولیه دیگر به تنهایی سنگ بنای ایجاد ارزش در این صنعت نخواهد بود.

در پایان می‌توان گفت صنایع پتروشیمی و زنجیره‌‌‌های ارزش آن به دلیل رشد اقتصادی و فرصت‌‌‌های بازار در آسیا به طور فزاینده‌‌‌ای به سمت شرق در حرکتند و همین باعث شکل‌گیری یک محیط جدید و رقابتی و ظهور بازیگران تحت حمایت دولت‌ها و غول‌های شیمیایی در جهان صنعت پتروشیمی شده است. با ادامه روند فعلی پیش‌بینی می‌شود کشورهای شرق آسیا نظیر هند و چین به دلیل برخورداری از مزیت موقعیت مکانی (نیروی کار ارزان و فراوان و دسترسی به بازار مصرف) تا سال 2030 دو سوم از بازار 65/ 4 میلیارد یورویی صنایع‌شیمیایی را در اختیار داشته باشند و حداقل نیمی از 10 شرکت برتر شیمیایی در جهان آسیایی خواهد بود. از این رو پیشنهاد می‌شود صنعت پتروشیمی کشور برای موفقیت و کسب سهم قابل‌توجه در این بازار رو به رشد و پر شتاب در کنار مزیت دسترسی به خوراک ارزان و موقعیت جغرافیایی ایده‌‌‌آل، روی قابلیت‌‌‌ها و استراتژی‌‌‌های خود سرمایه‌گذاری بهینه‌‌‌ای داشته باشد. این سرمایه‌گذاری اضافی شامل نوآوری در تولید محصولات، استفاده از تجزیه و تحلیل‌‌‌های دیجیتال و پیشرفته برای افزایش نرخ بهره‌‌‌برداری از واحدها، به‌‌‌کار‌‌‌گیری مدل‌‌‌‌‌‌های جدید کسب‌وکار و بازی در بازارهای نوظهور و همچنین دستیابی به بهره‌‌‌وری بالاتر سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های کلان با توجه به مقوله آینده نگری بازار در این صنعت خواهد بود.