طرح «دروازه جهان» استارت خورد
رقیب اروپایی جاده ابریشم
رقابت بین اتحادیه اروپا با چین درخصوص مگاپروژه‌‌‌‌‌ها کلید خورد. اتحادیه اروپا طرح کلان اقتصادی خود موسوم به «دروازه جهان» را کلید خواهد زد. این طرح کلان با هدف تقویت زنجیره‌های عرضه و رقابت موثر با مگاپروژه ابریشم چین طراحی شده و اجرای آن به‌زودی آغاز می‌شود.
اواخر خرداد ۱۴۰۰ در نشست رهبران گروه۷ (آمریکا، ژاپن، آلمان، ایتالیا، بریتانیا، کانادا و فرانسه) بر سر یک چارچوب بازسازی و توسعه توافق شد. این توافق که سه جز دارد، در مهم‌ترین بخش خود شامل طرح دروازه جهانی اتحادیه اروپاست که قرار شده با تامین‌مالی ۳۰۰ میلیارد یورویی، مسیر را برای ارائه یک جانشین به کشورهای درگیر در پروژه کمربند-جاده چین مهیا سازد. با اینکه بسیاری از اندیشکده‌های اروپایی نسبت به تحقق اهداف این طرح ابراز تردید کرده‌اند اما اروپایی‌ها تاکید دارند این طرح بدون ضرر و زیانی که در نتیجه اعطای وام‌های کلان از سوی چین دامان کشورهای حاضر در ایده کمربند-جاده را می‌گیرد، زیرساخت‌های جهان را که به اتحادیه اروپا متصل می‌شوند، احیا کرده و توسعه خواهد داد. قرار است این حجم چشمگیر از منابع ارزی در فاصله سالهای ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷ به این ابرپروژه تزریق شود.
اگرچه این دو مگاپروژه برای چین و اتحادیه‌اروپا رقابت‌ساز است، ولی در این میان، ایران می‌تواند از هر دو بهره‌مند شود. بخش‌خصوصی ایران، طرح «دروازه جهان» را هم یک فرصت برای ایران می‌داند و در صورتی که تحریم‌ها لغو شود، می‌تواند هم با اتحادیه اروپا و هم با چین وارد همکاری‌های موثر شود. حتی برخی بر این باورند که ایران از هم‌اکنون می‌تواند با طرف‌های اروپایی درخصوص جزئیات این طرح وارد مذاکره شود. چندی پیش رئیس کمیسیون اروپا در نشست این اتحادیه ابتکار موسوم به «دروازه جهان» را برای رقابت و مقابله با ابتکار کمربند و راه چین اعلام کرد. مدت‌ها پیش اتحادیه اروپا مخالفت ضمنی خود با ابتکار کمربند و راه چین را اعلام کرده بود و در پی ارائه بدیلی برای رقابت و مقابله با آن بود، اما این فرآیند به درازا کشید. حال این طرح به‌صورت رسمی اعلام شده و در قالب آن قرار است اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۷ در حوزه‌های زیرساختی، اقتصاد دیجیتال، مقابله با تغییرات آب و هوایی، بهداشت، انرژی و حمل و نقل و همچنین آموزش و تحقیق۳۰۰میلیارد یورو سرمایهگذاری کند.
مقامات این اتحادیه گفته‌اند که در قالب این طرح کلان، زیرساخت‌های فیزیکی بر انرژی‌های پاک متکی خواهند بود. در قالب این ابتکار اتحادیه اروپا در پی سرمایهگذاری در زیرساخت‌ها و ایجاد زیرساخت‌هایی با استانداردهای بالا، اتصال کالاها، مردم و خدمات در سراسر جهان به یکدیگر است.
بر اساس این گزارش که از سلسله گزارش‌های «پایش تحولات تجارت جهانی» استخراج و از سوی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران ارائه می‌شود، اتحادیه اروپا مهم‌ترین برتری این ابتکار در قیاس با ابتکار کمربند و راه چین را التزام آن به شفافیت و حکمرانی خوب دانسته است. سرمایهگذاری بر پروژههای هیدروژن سبز در قاره آفریقا و اتصال برزیل به پرتغال به واسطه فیبرنوری زیردریایی به‌عنوان نمونه‌‌هایی از پروژههای این ابتکار نام برده شده است. قرارداد شرکت زیمنس با دولت مصر برای احداث راه‌آهن سریع‌السیر که اخیرا به امضا رسید به‌عنوان نمونه دیگری از پروژههای طرح موسوم به «دروازه جهان» نام برده می‌شود. تامین‌مالی پروژه‌هایی که در اولویت کار قرار می‌گیرند از طریق مشارکت بخش عمومی و خصوصی صورت می‌گیرد. اتحادیه در قالب اعتبار صادراتی وام و ارائه برخی تضمین‌ها بخش‌خصوصی را به سرمایهگذاری در این پروژه‌ها تشویق خواهد کرد. اتحادیه اروپا بانک سرمایهگذاری اروپا و بانک توسعه و بازسازی اروپایی را نیز احتمالا در حمایت از این پروژه‌ها درگیر کند. در وضعیت کنونی آفریقا و آمریکای‌لاتین که بیش از سایر مناطق مورد‌توجه ابتکار کمربند-راه چین قرار دارند در کانون توجه ابتکار «دروازه جهانی» اتحادیه اروپا نیز قرار گرفته‌‌‌‌‌اند. در قالب این طرح، کمیسیون اروپا به نهادهای ذی‌ربط در این اتحادیه فرصت داده تا پروژههای دارای تاثیرات کلیدی در نقاط مختلف جهان به‌ویژه در آفریقا و آمریکای‌لاتین را مشخص کنند و زمینه را برای سرمایهگذاری اتحادیه فراهم آورند. در عین حال اروپایی‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری‌‌هایی هستند که در راستای ایجاد فرصت‌های ناخواسته برای شرکت‌های چینی نباشد. کمیسیون اتحادیه اروپا تاکید دارد که مگاپروژه ابریشم‌چین به صورتی نامنصفانه موقعیت این کشور را در تجارت جهانی ارتقا داده در حالی که کشورهای مشارکت‌کننده در این پروژه نفع چندانی نبرده‌‌‌‌‌اند و به‌ویژه جوامع محلی عمدتا در قالب مگاپروژه ابریشم چین استثمار شده‌اند، از همین‌رو اتحادیه اروپا مدعی است که برخلاف مگاپروژه ابریشم چین، این اتحادیه در قالب «دروازه جهان» می‌کوشد تا منفعت جوامع محلی را در اجرای پروژههای زیرساختی مدنظر قرار دهد. افزون بر این اتحادیه تاکید دارد که پروژه موسوم به «دروازه جهان» باید عمدتا توسط بخش‌خصوصی انجام شود. حضور و درگیری اتحادیه اروپا در این پروژه عمدتا برای کاهش ریسک سرمایهگذاری است. به دیگر سخن نقش اتحادیه اروپا در قالب کمک به تامین‌مالی پروژه‌ها متجلی خواهد شد.
به گفته مقامات کمیسیون اروپا، منابع مالی اتحادیه در قالب grants (کمک‌های مالی)، وام و تضامین توسط نهادهای این اتحادیه، دولت‌های اروپایی و نهادهای مالی اتحادیه و نیز بانک‌های توسعه کشورهای عضو پرداخت می‌شود. اتحادیه اروپا تاکید دارد این منابع مالی در قالب قراردادهای منصفانه به کشورهای عضو پرداخت خواهد شد. مقامات اروپایی تاکید دارند که این اتحادیه می‌کوشد برخلاف چین، کشورهای دریافت‌کننده منابع مالی در «دام بدهی» قرار نگیرند.
برخی رسانه‌ها چین را متهم به استثمار کشورهای ضعیف در قالب ارائه وام به این کشورها می‌کنند. چین وام‌‌هایی به این کشورها پرداخت می‌کند، اما کشورها توان بازپرداخت آن طبق شرایط تعریف‌شده را ندارند. چین در مقابل منابع این کشورها را غارت یا آنها را وادار به پذیرش قراردادهای استعماری می‌کند. چین همواره این اتهامات را رد کرده است. اتحادیه اروپا مدعی است که مانند چین توان ارائه منابع مالی به جهان درحال‌توسعه را دارد. مقامات این اتحادیه به خبرگزاری‌ها گفته‌اند که طی سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده منابع مالی توسعه‌ای در جهان بوده است. آنان حتی منابع ارائه شده را بیش از مجموع سرمایه‌گذاری‌ها و منابع مالی ارائه‌شده توسط چین در قالب مگاپروژه ابریشم می‌‌‌‌‌دانند. مقامات اتحادیه مدعی‌اند که در ارائه منابع مالی به جهان درحال‌توسعه بسیار بهتر از چین عمل کرده‌اند و این شیوه را در طرح «دروازه جهانی» نیز تداوم خواهند بخشید. از منظر آنان، منابع توسعه اتحادیه اروپا عمدتا در قالب «گرنت» (grants) ارائه شده است، درحالی‌که چین عمدتا به کشورهای دیگر وام‌های نامنصفانه داده است. یکی دیگر از اهداف کلیدی این طرح کاهش آسیب‌پذیری اتحادیه اروپا از ناحیه اختلال در زنجیره‌های ارزش در سطح جهانی است. در سالهای اخیر اختلالات فزاینده در این زنجیره‌ها تاثیرات منفی رو به افزایشی بر اقتصاد اروپا داشته است. مقامات اروپایی معتقدند سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی در قالب این طرح، به تداوم دسترسی اتحادیه به زنجیره‌های عرضه پایدار کمک خواهد کرد. بر مبنای داده‌های ارائه شده از سوی گروه۲۰، بهبود زیرساخت‌ها و ایجاد زیرساخت‌های جدید در جهان، تا سال۲۰۴۰ به ۱۳تریلیون یورو سرمایه نیاز دارد. این شکاف زیرساختی عظیم راه را بر ابتکارات مختلف می‌گشاید. ابتکار اتحادیه اروپا در مقایسه با مگاپروژه ابریشم چین منابع کمتری را تامین می‌کند، اما احتمالا شفافیت بسیار بیشتری در روند اجرا خواهد داشت.
منفعت ایران از مگاپروژه‌های جهانی
مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در تحلیل منافع بخش‌خصوصی ایران از این پروژه‌ها، اعلام کرد ایران کشوری است که به‌شدت به سرمایهگذاری در زیرساخت‌ها نیازمند است، در همسایگی اتحادیه اروپا واقع شده است و با برخورداری از ذخایر فراوان نگرانی از ناحیه بازپرداخت اعتبارات ارائه شده به این کشور وجود ندارد، درصورتی‌که مذاکرات هسته‌ای در مسیر احیای توافق هسته‌ای قرار گیرد، بهره‌گیری ایران از امکانات طرح دروازه‌جهانی کاملا امکان‌پذیر خواهد بود. بخش‌خصوصی می‌تواند از هم‌اکنون وارد رایزنی با اروپایی‌ها در زمینه جزئیات این طرح شود و حوزه‌های همکاری طرفین را مشخص کند. مشارکت فعال در این طرح به موازات مگاپروژه ابریشم چین و اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای تامین منافع ایران اهمیت دارد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که پهنه ایندو-پاسیفیک در این ابتکار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بندر چابهار هاب لجستیک کلیدی در شمال اقیانوس‌هند محسوب می‌شود. هند به‌عنوان مهم‌ترین شریک اتحادیه در این بندر حضور دارد؛ بنابراین امکان جلب همکاری شرکت‌ها و اتحادیه اروپا در چابهار را نمی‌توان نادیده گرفت. افزون بر این کریدور شمال-جنوب که هند و جنوب‌شرق آسیا را به شمال اروپا متصل می‌کند، می‌تواند در ردیف پروژههای اولویت‌دار اتحادیه اروپا در قالب «دروازه جهانی» قرار گیرد. ایران نیاز دارد به‌طور توامان در مگاپروژه ابریشم و طرح‌های رقیب آن مشارکت داشته باشد. مهم‌ترین طرح زیرساختی که می‌تواند به بهبود موقعیت ایران در اوراسیا کمک کند، کریدور شمال-جنوب است. هند، ایران و اروپا در این کریدور منافع مشترک دارند.
