اتحادیه اروپا در یک تحقیق جامع به بررسی آینده صنعت در جهان پرداخت
انقلاب صنعتی پنجم در راه است؟
موج تازه‌ای از تحولات صنعتی در پیش است و حل مسائل اجتماعی و انسانی مهم‌ترین ویژگی پنجمین انقلاب صنعتی در جهان خواهد بود. تحقیق جامعی که اتحادیه اروپا منتشر کرده است نشان می‌دهد، تغییر نقش صنعت و کارگران صنعتی در زندگی روزمره به‌عنوان ویژگی غالب انقلاب پنجم صنعتی باعث خواهد شد تا موج تحولات به جایی فراتر از تغییرات فناورانه در بخش‌‌‌های تولیدی و کارخانه برود و تمام ارکان جامعه از این تغییرات تاثیر بپذیرند. این موضوع پس از بررسی تبعات بحران کووید-۱۹، ضرورت تجدیدنظر در روش‌ها و رویکردهای کاری مرسوم صنعت در افق ۲۰۵۰ را یادآوری می‌کند. از نظر پژوهشگران اروپایی، ویژگی بارز موج پنجم انقلاب صنعتی، سه جزء دارد که شامل تاکید بر اقتصاد چرخشی (استفاده مجدد و متعدد از منابع و مواد بازیافتی)، وابستگی به منابع پایدار انرژی و توجه به پتانسیل بالای فضای دیجیتال برای نوآوریهای صنعتی هستند. این چارچوب موجب شده است تا برخی قوانین معمول در سطح صنایع اروپایی جای خود را به قوانینی تازه بدهند و حل مسائل انسانی به جای سودآوری صرف، محور کار قرار گیرد. این گزارش تاکید دارد که بحران کووید-۱۹ باعث تشدید آسیب‌‌‌پذیری‌‌‌های صنایع اروپا نظیر زنجیره‌‌‌های ارزش راهبردی ضعیف شده و ضرورت ارائه نوآوریهای انعطافپذیر و قاطع برای مقابله با این آسیب‌‌‌پذیری‌‌‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.
طبق اعلام اتحادیه اروپا نتیجه چنین وضعیتی زمینه‌‌‌ساز «انسان‌محور شدن فضای صنعت برای کارگران» است که در قالب «نقش جدید کارگران در صنعت»، «محیط کار ایمن و همه‌شمول» و «تحول در آموزش مهارت‌‌‌ها» خود را نشان خواهد داد. این گزارش که با عنوان «انقلاب صنعتی پنجم، در راستای ایجاد صنعتی پایدار، انسان‌محور و تاب‌‌‌آور در اروپا» منتشر شده است، تاکید دارد صنعت در نسل پنجم خود تابآورتر، پایدارتر و با بهرهوری بیشتر در استفاده از منابع و استعدادها کار خواهد کرد. ضمن اینکه باعث خواهد شد خاموشی چراغ صنعت در اروپا به تعویق بیفتد یا حتی کنترل شود. در بخشی از گزارش تاکید شده که با طراحی سیاست‌‌‌های مشخص در این قاره، لازم است از خطرات مربوط به محیط‌زیست و همچنین تهدیدهای مرتبط با ارز‌‌‌ش‌‌‌های اروپا از جمله دموکراسی و حقوق بنیادین که ممکن است در نتیجه موج پنجم انقلاب صنعتی بروز کند، پیشگیری شود. «پیامدهای دیجیتالسازی برای آینده کار و رفاه افراد و به طور کلی جامعه»، «دیجیتالسازی محل‌‌‌های کار» و «تعامل بین انسان‌‌‌ها و روبات‌‌‌ها و کوبات‌‌‌ها در ساختار تولید» از مهم‌ترین زمینه‌‌‌هایی است که سیاست‌‌‌های صنعتی باید به آنها توجه کند.
در خصوص فناوری، صنعت نسل پنجم سعی دارد وعده‌های مربوط به دیجیتالسازی پیشرفته، کلان‌داده‌‌‌ها و هوش مصنوعی را تحقق بخشد و همزمان بر نقش این فناوریها در زمینه رفع الزامات جدید و نوظهور در چشم‌انداز صنعتی، اجتماعی و زیستمحیطی تاکید دارد. این امر به معنای استفاده از داده‌‌‌ها و هوش مصنوعی در راستای افزایش انعطافپذیری تولید در دوران تحول و ایجاد زنجیره‌‌‌های ارزش قوی‌‌‌تر است. از طرف دیگر، این رویه به معنای به‌کارگیری فناوری‌‌‌هایی است که با کارگران تطبیق داده میشوند؛ به جای اینکه کارگران خود را با این فناوریها تطبیق دهند. به عبارتی این رویه به معنی استفاده از فناوری برای ایجاد اقتصاد پایدار، طرفدار محیط‌زیست و چرخشی است.
این گزارش تاکید دارد، تفاوت نسل پنجم با نسل چهارم در نحوه استفاده از فناوری دیجیتال، جلوگیری از مضرات و مشکلات ناشی از تحولات پیوسته و نوآوری است، به گونه‌‌‌ای که صنعت با کمترین مشکل بتواند از مسائل و چالش‌‌‌های پیش‌رو عبور کند. گزارش اتحادیه اروپا با تاکید بر شرایط کنونی تولید صنعتی در جهان، اذعان دارد؛ واقعیت مهم این است که صنعت نسل پنجم نباید دنباله الگوی فعلی صنعت نسل چهارم یا جایگزین آن تلقی شود. این امر در واقع نتیجه عملکردی آینده‌‌‌نگر و راهی است برای اینکه نشان داده شود چگونه در متن صنعت نسل پنجم، روندهای جهانی و نیازهای اجتماعی نوظهور در کنار یکدیگر قرار می‌‌‌گیرند و بسامان میشوند. به این ترتیب می‌توان گفت، صنعت نسل پنجم ویژگی‌‌‌های بارز صنعت نسل چهارم را تکمیل می‌کند و توسعه می‌دهد. گزارش یادشده با تاکید بر تاثیر تحولات صنعت نسل پنجم از عوامل سرنوشت‌‌‌سازی در زمینه جایگاه صنعت در آینده در اروپا یاد می‌کند. این عوامل صرفا شامل عوامل اقتصادی یا فناورانه نیستند، بلکه ابعاد زیستمحیطی و اجتماعی مهمی را نیز در برمی‌‌‌گیرند.
در دو کارگاه مجازی که اداره رفاه وابسته به اداره کل تحقیق و نوآوری، دوم و نهم جولای ۲۰۲۰ برگزار کرد، مفهوم صنعت نسل پنجم میان سازمان‌های تحقیق و فناوری و سازمان‌های تامین بودجه مشارکت‌‌‌کننده از سراسر اروپا مورد بررسی قرار گرفت و عمدتا فناوری‌‌‌های توانمندسازی مورد تاکید قرار گرفتند که از صنعت نسل پنجم حمایت می‌کنند. در مورد ضرورت ادغام بهتر اولویت‌‌‌های زیستمحیطی و اجتماعی اروپا با نوآوریهای فناورانه و تاکید بر رویکرد نظام‌‌‌مند به جای فناوری‌‌‌های مجزا نیز اتفاق نظر وجود داشت. به طور کلی، ۶گروه تعیین شدند که هر یک از آنها به نظر می‌رسد پتانسیل خود را در ترکیب با سایر گروه‌ها به عنوان بخشی از چارچوب‌‌‌های فناورانه آشکار می‌‌‌سازد که در ۶قالب مجزا شامل تعامل اختصاصی انسان و ماشین، فناوری‌‌‌های الهام‌گرفته از طبیعت و مواد هوشمند، دوگانه‌‌‌های دیجیتال و شبیه‌‌‌سازی، فناوری‌‌‌های انتقال، ذخیره و تجزیه و تحلیل داده‌‌‌ها، هوش مصنوعی، فناوری‌‌‌های مربوط به کارآیی انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر، ذخیره و چارچوب استقلال داخلی قابل شناسایی است.
ایده صنعت نسل پنجم از کجا آمده است؟
به طور کلی، آلمان و ژاپن روی ابعاد مختلف نسل پنجم صنعت و ویژگی‌‌‌های موج بعدی انقلاب صنعتی متمرکز شده‌‌‌اند. در بخشی از گزارش اتحادیه اروپا آمده است: ریشه صنعت نسل پنجم به مفهوم صنعت نسل چهارم برمی‌‌‌گردد که در آلمان در سال ۲۰۱۱ برای اولین بار به عنوان یک پروژه شاخص و بخشی از راهبرد فناوری پیشرفته کشور مطرح و مقرر شد که به طور مشترک در حوزه کسب‌وکار، علم و تصمیم‌گیری اتخاذ شود. این مفهوم اساسا در ارتباط با این مساله است که کشور چگونه و تا چه حدی طی اولین دهه قرن۲۱ پیشرفت داشته است و چگونه می‌تواند در دهه‌های آتی به شکلی موثرتر عمل کند تا بتواند عمدتا تعداد کارگران بخش تولید را تثبیت کند. این مفهوم علاوه بر رفع نیازهای اقتصادی، به رفع نیازهای بوم‌‌‌شناختی و خاص تولید سبز که به تحقق صنعتی با نرخ کربن صفر و کارآمد از نظر انرژی منتج شود، تاکید دارد.
در سال ۲۰۱۳، آکاتک (آکادمی علوم مهندسی آلمان) دستورکار پژوهشی و توصیه‌‌‌های اجرایی را ارائه داد که به سفارش وزارت آموزش و تحقیقات فدرال BMBF و بر اساس سیستم‌های ادغام‌شده نقشه راه ملی تهیه شده بودند. درواقع، تاثیر اینترنت‌اشیا بر سازمان‌های تولید در نتیجه تعامل جدید بین انسان و ماشین و موج جدید کاربرد دیجیتال در تولید در این سند شرح داده شده است. در همین راستا، دویچه‌بانک در سال ۲۰۱۴ اظهار کرد که اتخاذ صنعت نسل چهارم قرار بود به سازوبرگ فروش کارخانه جهان تبدیل شود. همچنین، پروفسور کلاوس شواب، بنیان‌گذار و رئیس اجرایی مجمع جهانی اقتصاد، در دو کتاب خود به این مساله پرداخته است که چگونه صنعت نسل چهارم اساسا متفاوت از مفاهیم صنعت‌های قبلی است که پیشرفت‌های صورت‌گرفته در فناوری ویژگی بارز آنها به شمار می‌‌‌آید. این اصطلاح در سطح بین‌المللی تاثیرگذار بوده است و در حال حاضر به روش‌های متعدد دیگری از سوی اتاق‌‌‌های فکر، رهبران کسب‌وکار، سازمان‌های بین‌المللی و سیاستگذاران به کار می‌رود. اقتصادهای پیشرفته و تولیدمحور مانند چین نشان داده‌اند که چگونه این مفهوم در ساختار آنها به کار می‌رود. طرح دولتی ساخت چین ۲۰۲۵دقیقا با الهام از صنعت نسل چهارم تدوین شده و بر شکوفایی صنعت تولید چین و تحقق تغییرات تدریجی متمرکز است.
صنعت نسل چهارم طی دوره ده‌ساله خود کمتر بر اصول اصلی انصاف و پایداری اجتماعی متمرکز بود و بیشتر بر دیجیتالسازی و فناوری‌‌‌های مبتنی بر هوش مصنوعی به منظور افزایش بازده و انعطافپذیری تولید تمرکز داشت. صنعت نسل پنجم بر موضوع متفاوتی متمرکز است و در واقع، اهمیت تحقیق و نوآوری برای حمایت از صنعت در خدمات بلندمدت آن به بشریت در مرزهای سیاره‌‌‌ای مورد تاکید قرار دارد.
در ژاپن نیز مفاهیم جامعه نسل پنجم و صنعت نسل پنجم از این نظر مرتبط با یکدیگر هستند که هر دو مفهوم به تغییر مسیر بنیادین جامعه و اقتصاد به سمت الگویی جدید اشاره دارند. «کیدانرن» مهم‌ترین فدراسیون تجاری ژاپن در سال ۲۰۱۶ مفهوم جامعه نسل پنجم را ارائه داد. سپس این مفهوم از سوی دولت ژاپن رواج یافت و فراگیر شد. ژاپن اساسا ابعاد دیجیتالسازی و تحولات را که اصولا در سطح سازمان‌های مجزا و بخش‌‌‌هایی از جامعه کاربرد داشتند، در راهبرد جامع ملی تحول‌‌‌آفرین، سیاست و حتی فلسفه حکمرانی خود بسط داده است. مفهوم جامع به روشی اشاره دارد که در آن مردم اطمینان می‌یابند زندگی آنها با روشی که آنها جامعه خود را می‌‌‌سازند، ارتباط مستقیم دارد.
