به گزارش اندیشکده شورای روابط خارجی، ونزوئلا کشوری با بزرگ‌ترین منابع نفت جهان، نمونه‌ای بارز از خطرات اقتصادی مربوط به منابع نفت و گاز است. از دهه ۱۹۲۰ که نفت در ونزوئلا کشف شد، این کشور در سیکل رونق و رکود خطرناکی قرار گرفته است که دربردارنده درس‌هایی برای سایر کشورهای دارای منابع غنی است. دهه‌ها حکمرانی ضعیف یکی از کشورهای شکوفای آمریکای لاتین را به سمت سقوط سیاسی و اقتصادی کشانده است. اگر ونزوئلا بتواند از این شرایط خارج شود، دولت این کشور باید مکانیزم‌هایی برای تشویق سرمایه‌گذاری مولد درآمدهای سرشار نفتی این کشور ایجاد کند.

دولت نفتی چیست؟

دولت نفتی (Petrostate) اصطلاحی غیررسمی برای توصیف کشوری با ویژگی‌های متعدد به‌هم پیوسته است: درآمد کشور به‌شدت به صادرات نفت و گاز وابسته است؛ قدرت اقتصادی و سیاسی به شدت در میان اقلیت نخبه متمرکز است؛ نهادهای سیاسی ضعیف و غیرقابل اتکا هستند و فساد به طور گسترده‌ای وجود دارد.

الجزیره، کامرون، چاد، اکوادور، اندونزی،  قزاقستان، لیبی، مکزیک، نیجریه، عمان، قطر، روسیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ونزوئلا، کشورهایی هستند که اغلب به عنوان دولت‌های نفتی از آنها یاد می‌شود. دولت‌های نفتی در مقابل پدیده‌ای که اقتصاددانان آن را بیماری هلندی می‌خوانند به شدت آسیب‌پذیر هستند‌، اصطلاحی که به وجود آمدن آن به دهه ۱۹۷۰ زمانی که هلند در دریای شمال نفت کشف کرد، باز‌می‌گردد. در کشوری که به این بیماری مبتلا می‌شود، منابع غنی جریانات ورودی سرمایه خارجی را جلب می‌کند، که سبب تقویت ارزش پول ملی و افزایش واردات می‌شود که به نسبت ارزان‌تر شده است. این شرایط نیروی کار را از بخش‌های دیگر اقتصاد، مانند تولید صنعتی و کشاورزی دور می‌کند، بخش‌هایی که به عقیده اقتصاددانان از اهمیت بالاتری برای رشد و رقابت‌پذیری برخوردار هستند. با رونق گرفتن صنایع نفت و گاز که صنایعی با نیروی کار بالا محسوب می‌شوند، بیکاری می‌تواند افزایش پیدا کند و کشور ممکن است وابستگی ناسالمی به صادرات منابع پیدا کند. در موارد بسیار حاد، دولت‌های نفتی از تولید داخلی نفت چشم‌پوشی کرده و در عوض بیشتر ثروت نفتی خود را از طریق گرفتن مالیات‌های بالا از شرکت‌های استخراج‌کننده خارجی به دست می‌آورند. اقتصاد این کشورها اغلب در مقابل نوسانات قیمت‌های بین‌المللی انرژی و فرار سرمایه بسیار آسیب‌پذیر است.

نفرین منابع بر حکمرانی نیز اثرگذار است؛ از آنجا که دولت‌های نفتی بیشتر به درآمدهای صادراتی وابسته هستند تا به درآمدهای مالیاتی، از این‌رو اغلب ارتباط و پیوستگی کمتری میان دولت و شهروندان وجود دارد. زمانی که رونق منابع اتفاق می‌افتد می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد؛ تری کارل، پروفسور علوم سیاسی دانشگاه استنفورد می‌گوید بیشتر دولت‌های نفتی در مدت زمان کمی پس از پایه‌گذاری دموکراسی، نهادهای دولتی، خدمات شهروندی، بخش خصوصی مستقل و احکام قانونی، به نفت وابسته می‌شوند و رهبران می‌توانند از منابع زیرزمینی برای سرکوب مخالفان سیاسی استفاده کنند.

ونزوئلا کجای این دسته‌بندی قرار دارد؟

ونزوئلا نمونه‌ای از یک دولت نفتی شکست‌خورده است. پس از گذشت نزدیک به یک قرن از کشف نفت در این کشور نفت همچنان نقش اساسی در سرنوشت آن ایفا می‌کند. قیمت‌های نفت که از بیش از صد دلار در هر بشکه در سال ۲۰۱۴ به کمتر از ۳۰ دلار در سال ۲۰۱۶ سقوط کرد ونزوئلا را به سمت یک مارپیچ اقتصادی و سیاسی کشید. شاخص‌های بسیاری گویای این داستان هستند که شرایط ونزوئلا از آن زمان بدتر شده است.

وابستگی نفتی: فروش نفت بیش از 99 درصد از درآمدهای صادراتی و حدود یک‌چهارم از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد.

کاهش تولید: به علت عدم سرمایه‌گذاری کافی و تعمیر و نگهداری مناسب، تولید نفت این کشور به پایین‌ترین سطح خود در طول دهه‌های گذشته رسیده است.

اقتصاد مارپیچی: تولید ناخالص داخلی این کشور در فاصله سال‌های 2014 تا 2019 حدود 60 درصد کاهش یافته و کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند با کاهش تقاضا برای نفت در میانه همه‌گیری کرونا در سال 2020 حدود 30 درصد دیگر نیز کاهش یافته باشد.

افزایش بدهی: طبق تخمین‌های صورت‌گرفته ونزوئلا بار بدهی بیش از 150 میلیارد دلار را به دوش می‌کشد که بیش از دو‌برابر اندازه اقتصاد این کشور است.

ابر تورم: تورم سالانه ونزوئلا به 6500 درصد می‌رسد.

رشد استبداد و خودکامگی: نیکلاس مادورو رئیس‌جمهور ونزوئلا و متحدانش برای حفظ قدرت خود اصول اساسی دموکراسی را زیر پا گذاشته‌اند. این موارد، همراه با تحریم‌های بین‌المللی و همه‌گیری کرونا، با کمبود بسیار شدید کالاهای اساسی چون غذا، آب آشامیدنی و تجهیزات پزشکی، بحران انسانی در این کشور را تشدید کرده است. بر اساس یک برآورد جدید 96 درصد از مردم ونزوئلا در فقر زندگی می‌کنند که بالاترین درصد در میان سایر کشورهای آمریکای‌لاتین است. از سال 2015 بیش از پنج میلیون نفر از مردم ونزوئلا به کشورهای همسایه و سایر کشورها گریخته‌اند. با این وجود، بیش از صدها هزار نفر از مهاجران ونزوئلایی از زمان آغاز همه‌گیری کرونا و اغلب به دلیل از دست دادن کارشان در دیگر کشورهای آمریکای لاتین به کشور بازگشته‌اند.

ادامه دارد