چگونه روسیه گاز طبیعی را به سلاحی استراتژیک تبدیل کرد؟
سایه‌روشن سیاست‌های گازی پوتین
هارند در مقاله‌ای که اخیرا در وب‌گاه کانورسیشن (The Conversation) منتشر کرد، از افزایش نفوذ و قدرت روسیه در نتیجه این پروژه تا حد زیادی ابراز نگرانی کرد. هارند با اشاره به نحوه قدرت‌گیری ولادیمیر پوتین در روسیه و ملی‌سازی شرکت گازپروم، نقش نفت و گاز در افزایش قدرت چشمگیر وی را بررسی کرده و معتقد است، روس‌ها، همان‌گونه که کشورهای همسایه خود را با ابزار وابستگی به منابع انرژی‌شان تحت‌فشار قرار می‌دهند، در موقعیت کنونی می‌توانند به همین نحو کشورهای اروپایی را تحت فشار قرار دهند. از سوی دیگر رقابت ناتو و روسیه در این پروژه نیز اهمیت یافته؛ چرا که با پیشرفت عملیاتی هر روزه نورداستریم۲ شکاف میان اعضای ناتو با یکدیگر و همچنین با متحدانشان افزایش یافته و حالا این خط لوله به‌راحتی توانسته برخی کشورهای اروپایی را در مقابل یکدیگر و در مقابل آمریکا قرار دهد. این امر برای روسیه خوشحال‌کننده است؛ چرا که ولادیمیر پوتین، ناتو را بزرگ‌ترین تهدید برای امنیت ملی روسیه می‌داند.
هارند در مقاله خود به تجربه تنش‌های روسیه و اوکراین در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹ اشاره کرده که روس‌ها به دلیل مخالفت با سیاست‌های داخلی اوکراین، گاز این کشور و به تبع آن اروپا را قطع کردند تا به‌عنوان اهرم فشار از آن استفاده کنند. از سوی دیگر مساله دور زدن اوکراین با این خط لوله نیز نگرانی دولت این کشور را تشدید کرده است. رئیس‌جمهور اوکراین در طول اجرای پروژه نورداستریم بارها از حذف اوکراین در مسیر این خط لوله ابراز نگرانی کرده بود و اکنون در کنار از دست‌رفتن منابع مالی احتمالی این خط لوله، از کاهش وابستگی روسیه به اوکراین برای انتقال گاز به اروپا واهمه دارد. این واهمه با تحرکات نظامی روسیه علیه اوکراین و حمایت این کشور از شورشیان جدایی‌طلب شرق این کشور، معنای متفاوت‌تری به خود می‌گیرد و دست دولت پوتین برای اعمال هرگونه فشاری به اوکراین را بازتر می‌کند. هارند در پایان مقاله خود به اروپایی‌ها هشدار داده است که گاز ارزان روسیه ممکن است تبعاتی فراتر از آنچه می‌توان تصور کرد در اروپا داشته باشد و قدرت دولت پوتین را روز‌به‌روز افزایش دهد. متن کامل این مقاله در ادامه آمده است.
مصالحه روسیه و آمریکا بر سر پروژه گازی
دیدار اخیر ولادیمیر پوتین و جو بایدن نشان داد که بحث‌ها پیرامون خط لوله بحث‌برانگیز نورداستریم۲ به پایان رسیده است. اگر خط لوله طبق برنامه تا پایان سال جاری تکمیل شود، نورداستریم۲ در سال بیش از ۵۵میلیارد مترمکعب گاز از طریق دریای بالتیک از روسیه به آلمان و سپس به بقیه اروپا منتقل می‌کند. پیش‌بینی می‌شود روس‌ها سالانه ۲/ ۳میلیارد دلار از این خط لوله درآمد داشته باشند.
ساخت خط لوله نورداستریم۲ با تحریمهای آمریکا علیه ساخت و تامین مالی پروژه در سال۲۰۱۹، بیش از یک سال متوقف شد و این تحریم‌ها در سال ۲۰۲۰ گسترش یافت. برخی کارشناسان انتظار داشتند که این تحریم‌ها یک ابزار معامله برای جو بایدن در اجلاس ژنو باشد تا پوتین را از این طریق به دلیل اشغال مناطقی از سرزمین اوکراین و گرجستان، حمایت از دیکتاتور بلاروس، نقض حقوق بشر در روسیه و مسموم‌سازی و زندانی کردن غیرقانونی مخالفان سیاسی تحت فشار قرار دهد. اما در طرف مقابل درست یک ماه پیش از این دیدار، کاخ سفید تحریمهای نورداستریم۲ را لغو کرد و باعث ناامیدی برخی از قانون‌گذاران آمریکایی و شرکای این کشور در اروپا شد.
پروژه نورداستریم۲ سرمایه‌گذاری مشترک میان چند شرکت گاز اروپایی و غول روسی گازپروم (Gazprom)، بزرگ‌ترین عرضه‌کننده گاز جهان است. از نظر پوتین این خط لوله فرصتی برای افزایش نفوذ روسیه در اروپا است.
در واقع طی چند دهه گاز طبیعی بستر قدرت پوتین در داخل و خارج از مرزهای روسیه بوده و نورداستریم۲ امکان کنترل مستقیم و قدرتمند جدید را در اروپای غربی به وی می‌دهد.
پوتین چگونه نفت روسیه را کنترل می‌کند؟
پوتین از زمان روی کارآمدنش در سال ۲۰۰۰، شروع به کنترل گاز و نفت روسیه کرد. او شرکت گازپروم، شرکت دولتی نفت این کشور را که پس از سقوط اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی خصوصی شده بود بار دیگر ملی کرد. تحقیقات آکادمیک نشان داده که دستیابی مجدد کنترل دولت بر صنعت نفت و گاز روسیه به تحکیم اقتدارگرایی و سرکوب مخالفان پوتین در روسیه کمک کرده است.
در سال ۲۰۰۳ میخائیل خودورکوفکسی، مالک شرکت نفتی یوکوس (Yukos) و مخالف سرسخت پوتین، پس از دستگیری به دلیل فرار مالیاتی به ۱۰سال زندان محکوم و از دیدگاه بسیاری در غرب، به نخستین زندانی سیاسی مشهور دولت پوتین تبدیل شد. شرکت یوکوس هم در نهایت توسط دولت توقیف و مصادره شد. دولت پوتین در پایان دوره نخست ریاست‌جمهوری در سال ۲۰۰۴، کنترل قابل‌توجهی بر تولید نفت و گاز در روسیه، به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان بزرگ جهان داشت. درآمد چشمگیر حاصل از نفت و گاز به او امکان داد تا برنامه‌های داخلی خود را اجرا کند و هزینه‌های نظامی کشور را افزایش دهد.
این امر همچنین به دولت او اهرم فشار بسیار موثر در مقابل کشورهای همسایه‌اش که شدیدا برای تامین انرژی خود به روسیه متکی‌اند، داد. به‌عنوان مثال، در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹، هنگامی که دولت اوکراین سیاست‌های غرب‌گرایانه‌تری را در پیش گرفت، این امر به عصبانیت کرملین منجر شد و روسیه جریان عرضه گاز به اوکراین را کاملا متوقف کرد. با ادامه این اقدام روس‌ها، گاز کشورهای پایین‌دست خط تامین گاز در مرکز و غرب اروپا، مانند آلمان نیز قطع شد.
روسیه در برابر اروپا
نورداستریم ۲ به عنوان یک خط لوله مستقیم می‌تواند در آینده از وقوع چنین اتفاقاتی برای اروپای غربی جلوگیری کند. اما در طرف مقابل راه برای اعمال فشارهایی مشابه در راستای تنبیه و مجازات کشورهای اروپای غربی به دست روسیه هموارتر می‌شود. شاید به همین دلیل است که اختلاف‌نظرها پیرامون پروژه نورد استریم ۲ تا این حد بالا گرفت. این خط لوله حتی پیش از تکمیل و آغاز به کار، اختلافات جدی و عمیقی میان متحدان ناتو ایجاد کرده است. به عنوان مثال سوئد، لهستان و کشورهای حوزه بالتیک، با اشاره به مشکلات زیست محیطی مرتبط با ساخت و نگهداری
خط لوله، درباره نورد استریم ۲ ابراز نگرانی کرده‌اند. آنها نگرانند که روسیه از زیرساخت‌های جدید خط لوله خود برای افزایش حضور نظامی در دریای بالتیک استفاده کند. امری که به افزایش چشمگیر ظرفیت توان اطلاعاتی روس‌ها در اروپا منجر خواهد شد. همان گونه که پوتین همواره از زوال ناتو سخن می‌گوید، ایجاد چنددستگی و اختلاف در میان اعضای این پیمان برای روسیه می‌تواند یک پیروزی بسیار مهم باشد.
ولادیمیر پوتین از ناتو به عنوان یادگار دوران جنگ سرد یاد می‌کند و آن را بزرگ‌ترین تهدید برای امنیت ملی روسیه می‌داند. در چنین شرایطی، وجود اختلافات در اروپا به روسیه این امکان را می‌دهد که با دخالت کمتر به سرکوب مخالفان خود در داخل و اشغال اراضی کشورهای همسایه در خارج از خاک خود بپردازد.
معضل اوکراین
پروژه نورد استریم ۲ برای اوکراین، تهدیدی مالی و امنیتی محسوب می‌شود. این کشور پس از آنکه روسیه در سال ۲۰۱۴ کریمه را به خاک خود الحاق کرد و به حمایت از شورشیان جدایی‌طلب در دونباس، شرق اوکراین پرداخت، خرید گاز از روسیه را تا حد زیادی متوقف کرد. با این حال اوکراینی‌ها کماکان سالانه ۳ میلیارد دلار درآمد ناشی از عبور خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را دریافت می‌کند. اما نورد استریم ۲ اوکراینی‌ها را از این منبع بزرگ درآمد محروم خواهد کرد. ولادیمیر زلینسکی، رئیس‌جمهور اوکراین می‌گوید از دست رفتن این درآمد برای کشورش به معنای آن خواهد بود که این کشور دیگر هیچ درآمد اضافه‌ای برای تزریق پول بیشتر به ارتش خود، در راستای جلوگیری از تحرکات نظامی روسیه نخواهد داشت.
در آوریل سال ۲۰۲۱، ناظران خبر از تجمع گسترده نیروهای ارتش روسیه در مرز زمینی این کشور با اوکراین و آب‌های دریای سیاه و دریای آزوف دادند. هر چند ارتش روسیه پس از چند هفته دست به عقب‌نشینی زد، اما شواهد حاکی از آن است که روس‌ها دست‌کم ۸۰ هزار سرباز خود را به همراه تجهیزات نظامی مانند کامیون‌ها و خودروهای زرهی را در نزدیکی مرز اوکراین مستقر کرده‌اند.
رئیس‌جمهور اوکراین می‌گوید این خط لوله به سلاحی واقعی علیه اوکراین تبدیل شده است. در کی‌یف این نگرانی وجود دارد که هرگاه روسیه، برای انتقال گاز به اروپا دیگر به اوکراین وابسته نباشد، پوتین با حمایت از شورشیان جدایی‌طلب در دونباس، فشارهای بیشتری را علیه دولت اوکراین اعمال کند یا حتی تعرضات نظامی خود را بار دیگر از سر بگیرد. امری که با بهره‌برداری از خط لوله نورد استریم ۲، چندان دور از دسترس روس‌ها نخواهد بود. گاز ارزان قیمت روس‌ها برای مصرف‌کنندگان اروپایی، ممکن است برای این کشورها ارزش چنین ریسکی را نداشته باشد. با تصرف بازار گاز اروپا، اقتصاد روسیه به شدت تقویت می‌شود و دولت این کشور نیز بیش از پیش ثروتمندتر خواهد شد. تاریخ نشان خواهد داد که پروژه نورد استریم۲، تامین‌کننده مالی پروژه‌های غیردموکراتیک و توسعه‌طلبانه دولت پوتین در اروپای شرقی و فراتر از آن خواهد بود.
