خط لوله «جریان شمالی ۲» (نورد استریم) با ظرفیت انتقال سالانه ۵۵ میلیارد متر مکعب گاز از غرب روسیه آغاز شده و با گذشتن از دریای بالتیک به آلمان می‌رسد. انتظار می‌رود این پروژه ۵/ ۹ میلیارد یورویی سال آینده راه‌اندازی شود و به‌صورت موازی با خط لوله دیگری موسوم به «جریان شمالی ۱» با همان ظرفیت که هم اکنون فعال است، گاز روسیه را به آلمان منتقل کند. به عبارتی، دو خط لوله در مجموع سالانه ۱۱۰ میلیارد متر مکعب گاز راهی آلمان خواهند کرد.

آمریکا طی ماه‌های گذشته به دفعات مخالفت خود را با این پروژه نشان داده و برخی از اعضای اتحادیه، خصوصا لهستان، اوکراین و کشورهای حوزه بالتیک نیز به شدت مخالف این پروژه هستند. آلمان که ذی‌نفع این پروژه است نیز اخیرا به دلیل افزایش تنش‌های اروپا و روسیه، همچنین اوج گرفتن اختلافات گازی روسیه و اوکراین، شرط تحقق این پروژه را به شفافیت موضع مسکو در قبال آینده صادرات گاز از طریق اوکراین منوط کرد. روسیه طی سال گذشته تقریبا نیمی از صادرات ۱۶۵ میلیارد متر مکعب (واحد سنجش گاز خود روسیه کوچک‌تر از استانداردهای جهانی است و میزان صادرات در آمارهای روسیه ۱۹۴ میلیارد متر‌مکعب عنوان شده است) گاز خود به اروپا را از طریق اوکراین انجام داده بود، اما اخیرا بعد از شکست در دیوان دادرسی بین‌المللی و محکومیت گازپروم به پرداخت ۵/ ۲ میلیارد دلار خسارت به اوکراین، اعلام کرد که کل قراردادهای گازی با این کشور را لغو می‌کند. این در حالی است که اوکراین امیدوار بود در سال جاری نیز از ترانزیت گاز روسیه به اوکراین ۳ میلیارد دلار درآمد به دست آورد.

مسکو همچنین متهم است که با حمایت از جدایی‌طلبان اوکراین به بحران سیاسی در این کشور دامن می‌زند و به دلیل ضمیمه کردن شبه‌جزیره کریمه اوکراین به خاک خود در سال ۲۰۱۴، با یک سلسله تحریم‌های اروپا و آمریکا مواجه شده است.اوج گرفتن مخالفت‌ها با خط لوله «جریان شمالی ۲» در حالی است که شرکت گازپروم سهمی ۵۰ درصدی در این پروژه دارد و چند شرکت اروپایی سهامدار این پروژه هستند. همچنین سهامداران تاکنون یک سوم سرمایه‌های مورد نیاز برای این پروژه راپرداخته‌اند و معلوم نیست در صورت لغو پروژه یا تحریم آمریکا چه بر سر حدود ۳ میلیارد یورو سرمایه‌ای خواهد آمد که تاکنون تزریق کرده‌اند.از طرفی کشورهای آلمان و فنلاند تاکنون مجوزهای لازم را برای توسعه این خط لوله از آبهای تحت حاکمیت خود ارائه داده‌اند.

شرکت‌های «او ام وی» اتریش، «وینترشال» و «یونیپر» آلمان، شرکت بریتانیایی-هلندی «شل» و «اینژی» فرانسه در کنار گازپروم روسیه سهامداران و سرمایه گذاران این خط لوله عظیم هستند. اخیرا طی گفت‌وگویی که با سهامداران این پروژه و جنزمولر سخنگوی کنسرسیوم «جریان شمالی ۲» داشتم، اظهار امیدواری کردند که پروژه بتواند بدون مانع پیش برود، اگرچه تحریم احتمالی آمریکا، همچنین اوج‌گیری بیشتر مخالفت‌ها در خود اروپا نگرانی‌هایی در میان سهامداران ایجاد کرده است.

آقای مولر می‌گوید آمریکا قول داده است که اقدام تحریمی علیه این پروژه انجام ندهد و حتی اگر تحریم‌هایی نیز وضع شود، شرکای پروژه و نهادهای مالی حمایت‌کننده از این خط لوله متعهد به تکمیل پروژه هستند. نمایندگان شرکت‌های یونیپر، «او ام وی»، وینترشال نیز عزم خود را برای ادامه سرمایه‌گذاری اعلام کردند.

 خطوط لوله جدید تهدیدی برای اوکراین

روسیه طی چند سال گذشته دو پروژه عظیم برای دور زدن صادرات گاز از اوکراین آغاز کرده است. به غیر از «نورد استریم ۲» روسیه دو خط لوله موازی موسوم به «ترک استریم» را نیز از دریای سیاه احداث می‌کند که اولین خط لوله قرار است ماه آینده تکمیل شود. این خطوط لوله با ظرفیت سالانه ۳۱ میلیارد متر مکعب هم جایگزین صادرات گاز روسیه از اوکراین به ترکیه خواهند شد و هم برای انتقال گاز از ترکیه به اروپا مورد استفاده قرار خواهند گرفت. ترکیه سال گذشته نزدیک ۲۹ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه وارد کرد که نیمی از آن از طریق اوکراین ترانزیت شده بود. بقیه گاز نیز از طریق خط لوله «جریان آبی» که موازی «ترک استریم» هست، به ترکیه صادر شده بود.

روسیه هم اکنون از طریق اوکراین، بلاروس و آلمان به اروپا گاز صادر می‌کند و با احداث خطوط لوله «نورد استریم ۲» و «ترک استریم» عملا مقدار اندکی گاز از طریق اوکراین صادر خواهد شد که شاید سالی بیش از ۱۰ میلیارد متر مکعب نشود. سال آینده قرارداد ترانزیت گاز روسیه و اوکراین عملا به اتمام خواهد رسید و باید منتظر ماند و دید که دو کشور در قرارداد جدید گازی چه میزان صادرات در نظر خواهند گرفت. روسیه از اظهارات ماه گذشته خود مبنی بر لغو همه قراردادهای گازی با اوکراین فعلا عقب نشسته است و صادرات کماکان ادامه دارد، اگرچه میزان صادرات افت کرده است. به هر حال فعلا روسیه نیازمند صادرات گاز از طریق اوکراین است.

ایران و بازار اروپا

به غیر از پروژه‌های روسیه و پروژه‌های خود اروپا برای واردات گاز مایع، پروژه انتقال سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب گاز آذربایجان به اروپا از طریق «کریدور گاز جنوبی» نیز به سرعت پیش می‌رود و بخش بزرگی از آن تکمیل شده است. ظرفیت نهایی این خط لوله ۳۱ میلیارد متر مکعب است که در نیمه دهه آینده میلادی محقق خواهد شد. به این ترتیب، بازار اروپا برای ایران تقریبا اشباع شده است.

اما ایران چیزی از دست نداده و گزینه‌های بهتری برای صادرات دارد که بهترین آنها صادرات به کشورهای همسایه است. برای نمونه هزینه توسعه فاز دوم میدان شاهدنیز آذربایجان و خط لوله ۳۵۰۰ کیلومتری «کریدور گاز جنوبی» به ۴۰ میلیارد دلار می‌رسد، اما ایران با احداث چند خط لوله کوتاه توانسته است صادرات گاز به عراق را آغاز کند و ماه آینده مزایده‌های ساخت خط لوله دریایی برای صادرات گاز به عمان نیز از طرف دولت عمان برگزار خواهد شد. ایران قرارداد صادرات سالانه ۹ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه و ۱۸ میلیارد متر مکعب به عراق و ۱۰ میلیارد متر‌مکعب به عمان را دارد. ایران همچنین می‌تواند در آینده با پاکستان به توافق برسد که این کشور قرارداد واردات سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز به این کشور را که سال‌هاست معوق مانده، اجرایی کند. به این ترتیب با هزینه‌های بسیار اندک، ایران عملا توان صادرات سالانه ۴۵ میلیارد متر مکعب گاز را خواهد داشت که می‌تواند سالانه ۱۲ تا ۱۳ میلیارد دلار برای ایران درآمد داشته باشد. ایران همچنین می‌تواند گزینه صادرات گاز به هند و چین را مطالعه کند. قیمت گاز در بازارهای آسیایی بالاتر از بازارهای اروپا است، اگرچه روسیه نیز چند سالی است که پروژه خط لوله «قدرت سیبری» برای صادرات گاز به چین را آغاز کرده و ایران باید در آنجا نیز با رقیبی سرسخت مواجه شود. از طرفی کشورهای آسیای میانه هم اکنون سالانه ۳۷ میلیارد متر‌مکعب گاز به چین صادر می‌کنند و در آینده نزدیک این رقم به ۵۵ میلیارد متر مکعب خواهد رسید.