قمار نفتی آل‌سعود

دنیای اقتصاد- نیما صبوری: توافق سرنوشت‌ساز اعضای اوپک در الجزایر که در ۲۸‌سپتامبر رقم خورد؛ اگرچه بعید به نظر می‌رسید، اما در نهایت با عقب‌نشینی عربستان سعودی از مواضع یک‌طرفه پیشین خود به واقعیت پیوست. براین اساس سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در جلسه فوق‌العاده خود در الجزایر که در حاشیه اجلاس بین‌‌المللی انرژی برگزار شد، بیانیه‌ای مبنی بر دستیابی به توافق برای کاهش سطح تولیدات نفت خود ارائه کردند که غافلگیری خریداران و تحلیلگران بازار طلای سیاه را به همراه داشت. در جلسه یاد‌شده مقرر شد جزئیات این بیانیه که نوعی موافقت اولیه با کاهش سطح تولیدات اوپک است، در نشست ماه نوامبر اعضای اوپک در وین بررسی شود تا سهم هر کشور در میزان کاهش تولید مشخص شود.

به گزارش خبرگزاری رویترز، سطح تولید هدف‌گذاری شده که کشورهای عضو اوپک خود را ملزم به رعایت آن کرده‌اند از تاریخ ژوئن ۲۰۱۵ بی‌سابقه است. اما پرسش اصلی این است که سطح تولیدی که کشورهای عضو اوپک خود را ملزم به آن کرده‌اند، آیا واقعا تعداد بشکه‌های نفت خامی را که روزانه روانه بازارهای جهانی می‌شود، کاهش خواهد داد؟ به‌نظر می‌رسد توافق صورت گرفته به‌گونه‌ای طراحی شده است که با تغییر در فضای حاکم بر بازار و بدون تغییر در مقدار فعلی عرضه، قیمت نفت را افزایش دهد. در بیانیه اوپک که تعداد کلمات آن به کمتر از ۷۰۰ کلمه می‌رسد، دو بند اصلی وجود دارد که تصمیمات اخیر این سازمان در آن خلاصه شده است. یکی اینکه ۱۴ کشور عضو اوپک خود را ملزم کردند تا کل تولید روزانه خود را بین ۵/ ۳۲ میلیون تا ۳۳ میلیون بشکه در روز نگه دارند. دیگر آنکه یک کمیته سطح بالا برای مطالعه و ارائه پیشنهادها پیرامون پیاده‌سازی سطح تولید هدف‌گذاری شده، تاسیس شده است تا با مشاوره با کشورهای غیر عضو این جریان را بررسی کند.

تصمیمی فریب‌دهنده

اما پرسش اصلی این است که بر اساس این توافق، سطح تولید کل هدف‌گذاری شده این سازمان بیانگر کدام وضعیت است: کاهش، ثبات یا ادامه رشد؟بر اساس برآوردهای منابع ثانویه که در گزارش‌های ماهانه اوپک منتشر می‌شود، اعضای این سازمان در ماه آگوست به‌طور متوسط ۲۴/ ۳۳ میلیون بشکه نفت در روز تولید کرده‌اند. با مقایسه سطح تولید هدف‌گذاری شده در نشست الجزایر با سطح تولید اعضای اوپک در ماه آگوست، مشاهده می‌شود که سطح هدف‌گذاری شده بیانگر کاهشی بین ۲۵۰ هزار تا ۷۵۰ هزار بشکه‌ای تولید نفت در روز است.

اعضای اوپک به سرپرستی عربستان سعودی، در راستای پاسخ به تقاضای داخلی و تامین انرژی مورد نیاز نیروگاه‌های خود، در تابستان سال جاری سطح تولیدات خود را افزایش دادند. تولید نفت عربستان سعودی بین ماه‌های مه تا آگوست سال جاری افزایش فصلی‌ای حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز داشته است. این درحالی است که در بیشتر سال‌های گذشته، بعد از تمام شدن فصل تابستان و با کاهش دمای هوا و در پی آن کاهش نیاز نیروگاه‌های این کشور به سوخت برای تولید برق بیشتر به‌منظور تولید برق برای خنک کردن هوا، عربستان سعودی سطح تولید نفت خود را کاهش داده است.

پیش از فصل تابستان، اعضای اوپک حدود ۲۵/ ۳۲ میلیون بشکه در روز تولید می‌کردند. این میزان تولید به غیر از ۲۰۰ هزار بشکه بود که گابن روزانه روانه بازار می‌کرد (این کشور اول جولای امسال به اوپک پیوست). بنابراین با مقایسه تولید هدف‌گذاری شده اوپک در جلسه روز چهارشنبه با تولید قبل از فصل تابستان این سازمان به اضافه تولید کشور گابن که جمعا به حدود ۵/ ۳۲ میلیون بشکه در روز می‌رسد، شاهد ثابت ماندن سطح تولیدات و حتی اندکی افزایش در سطح تولید هدف‌گذاری شده این سازمان هستیم. بنابراین عادلانه‌تر است تا سطح تولید هدف‌گذاری شده اوپک را نوعی ثابت ماندن تولید فعلی تلقی کنیم تا کاهش سطح تولیدات.

انعطاف‌پذیری سعودی‌ها

طبق توافق‌نامه اوپک، عربستان سعودی قرار است بعد از فصل تابستان سطح تولیدات نفت خود را کاهش دهد. این درحالی است که بدون وجود چنین توافقی و بر اساس رفتارهای گذشته، انتظار چنین اقدامی از این کشور نیز می‌رفت. نکته جالب این توافق این است که در آن برخی استثنائات برای کشورهای ایران،‌ لیبی و نیجریه که اعلام می‌کنند سطح تولید آنها در گذشته بنا به دلایل گوناگون همچون تحریم، کاهش یافته در نظر گرفته شده است. بر اساس این استثنائات، کشورهای مذکور اجازه دارند تا تولیدات خود را در ماه‌های پیش رو تا سطح معقولی (شاید حداکثر ظرفیت) افزایش دهند. بنابراین در ماه‌های باقی مانده سال جاری و همچنین سال ۲۰۱۷ نمی‌توان انتظار داشت که تعداد بشکه‌های نفتی که روانه بازار می‌شوند کاهش داشته باشد. آنچه در این توافق بیشتر از هرچیزی مشهود است، عقب‌نشینی عربستان سعودی از مواضع قبلی خود است. سعودی‌ها که تا قبل از این، شرط هر نوع کاهش در تولیدات خود را کاهش سطح تولیدات سایر اعضای اوپک و غیر اوپک اعلام کرده‌ بودند، در این توافق پذیرفتند که سطح تولیدات خود را فارغ از حجم تولید سایر کشورها، کاهش دهند. به‌علاوه این کشور پذیرفته است که برخی از اعضای اوپک مانند ایران، سطح تولیداتشان را به بیشترین مقداری که معقول است، افزایش دهند.

استراتژی‌ سوخته سعودی

از سال ۲۰۱۴ سیاست‌های نفتی عربستان سعودی به‌گونه‌ای بوده که از سهم این کشور در بازارهای جهانی حمایت شود، بدون توجه به اینکه سطح قیمت طلای سیاه تا چه اندازه افت خواهد داشت. انتظار آنها این بود که با کاهش قیمت نفت، تولیدکنندگانی که با هزینه‌های بالای تولید روبه‌رو هستند، سطح تولید خود را کاهش دهند، که در نهایت موجب تثبیت موقعیت عربستان می‌شد. اگرچه در اوایل سال ۲۰۱۵ میلادی تولیدات نفت شیل ایالت متحده اندکی کاهش داشت، اما اثر این کاهش با افزایش تولید سایر کشورهای عضو اوپک خنثی شد. از طرفی، اگرچه مصرف جهانی نفت خام در سال‌های اخیر روندی افزایشی داشته، اما سرعت رشد آن به اندازه‌ای نبوده است تا مازاد عرضه بازار را پوشش دهد.

سعودی‌ها با تصور اینکه منابع مالی کافی برای گذر از زمان پایین بودن سطح قیمت نفت در اختیار خواهند داشتند و سطح تولید رقیبانی همچون ایران با توجه به تحریم‌های بین‌المللی همچنان محدود خواهند ماند، استراتژی‌های خود را انتخاب کردند. اما کاهش شدید قیمت نفت بیش از آنچه انتظار می‌رفت ادامه یافت و هیچ‌ نشانه‌ای در بهبود روند آن دیده نشد. کاهش درآمدهای نفتی دولت سعودی باعث شد تا اقتصاد این کشور وارد رکود شود. از طرفی کسری بودجه بی‌سابقه، دولت این کشور را مجبور کرد تا سطح سرمایه‌گذاری‌ در زیرساخت‌های خود و همچنین میزان پرداخت دستمزدها و پرداخت‌های اجتماعی را کاهش دهد.

این درحالی است که ذخایر خارجی عربستان سعودی از آگوست ۲۰۱۴، حدود ۱۸۲ میلیارد دلار کاهش داشته است، کاهشی حدود ۲۴‌درصدی. به‌رغم تلاش‌های دولت عربستان سعودی برای کاهش مخارج خود و افزایش سهم درآمدهای غیرنفتی در بودجه کشور، ذخایر این کشور در ۷ ماه نخست سال جاری حدود ۵۳‌میلیارد دلار کاهش داشته است.اگرچه ارزش فعلی ذخایر عربستان سعودی به حدود ۵۶۴ میلیارد دلار می‌رسد، اما این کشور برای حفظ ارزش ریال خود در مقابل دلار آمریکا و همچنین ممانعت از خروج سرمایه از کشورش، نیاز دارد حجم ذخایر خود را در سطحی بالاتر نگه دارد. بنابراین، با توجه به اوضاع نابسامان این کشور، سیاست‌گذاران سعودی مجبور شدند تا در توافق الجزایر از مواضع خود کوتاه بیایند و بپذیرند که سطح تولیدات خود را بدون پیش شرطی کاهش دهند.

رشد خزنده نفت

محمد بن سلمان شاهزاده‌ سعودی‌ در اوایل سال جاری بیان کرده بود که برای عربستان تفاوت نمی‌کند که قیمت نفت بشکه‌ای ۳۰ دلار باشد یا ۷۰ دلار. اما در ماه‌های اخیر مقامات رسمی این کشور از قیمت پایین نفت ابراز نگرانی کردند و تمایل خود را به افزایش قیمت آن نشان دادند. این تمایل در توافق روز ۲۸ سپتامبر اوپک مشهود بود؛ جایی که عربستان سعودی با کاهش سطح تولیدات خود با وجود افزایش سطح تولیدات ایران، موافقت کرد.

به‌نظر می‌رسد سعودی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که منافع افزایش قیمت نفت برای دولت این کشور نسبت به زیان کاهش سطح تولیدات، به مراتب بیشتر خواهد بود. شاید این کشور پیش‌بینی کرده است سایر اعضای اوپک که اجازه افزایش سطح تولیدات خود را دارند، در کوتاه‌مدت نتوانند ظرفیت تولیدات خود را آن‌چنان‌که انتظارش را دارند، افزایش دهند. شاید در این مورد اندکی حق با سعودی‌ها باشد، چرا‌که شاید ایران بتواند ظرفیت تولیدات خود را به سطح قبل از اعمال تحریم برساند، اما برای اینکه بتواند حجم وسیعی از بشکه‌های نفتی را روانه بازار کند، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بخش نفت‌وگاز خود است. همچنین کشور روسیه با محدودیت‌هایی روبه‌رو‌ است که مانع از افزایش تولید نفت این کشور در کوتاه‌مدت خواهد شد. کشورهای لیبی، نیجریه و ونزوئلا هم با توجه به شرایط نامساعد سیاسی و اقتصادی‌شان، وضعیت مشابهی در افزایش ظرفیت تولید نفت خود دارند. بنابراین، با توجه به محدودیت‌هایی که سایر کشورها در افزایش ظرفیت تولیدات نفت خود با آن مواجه‌اند، در کوتاه مدت احتمال کاهش سهم عربستان در بازارهای جهانی با توجه به کاهش تعیین شده برای تولید نفت این کشور در توافق اوپک، بسیار کم است.

در این میان آنچه که می‌تواند تهدید اصلی برای سعودی‌ها محسوب شود افزایش تولید نفت شیل از جانب آمریکایی‌ها است. کمپانی‌های شیل آمریکایی از ماه مه ‌تاکنون بیش از ۱۰۰ دستگاه حفاری به تجهیزات خود اضافه کرده‌اند که می‌تواند نشانه‌ای از افزایش تولیدات این کشور باشد. این در حالی است که عربستانی‌ها بدون در نظر گرفتن تولیدات اضافی شیل، پیش‌بینی کرده‌اند که در نتیجه توافق اخیر قیمت نفت تا سطح ۵۰-۶۰ دلار برای هر بشکه افزایش خواهد یافت که موجب ایجاد درآمدهای اضافی برای این کشور خواهد شد. بنابراین، می‌توان گفت که توافق الجزایر نوعی قمار است که به‌واسطه آن احتمال اینکه سعودی‌ها با افزایش نسبی قیمت نفت و بدون از دست دادن سهم بازار، درآمدهای خود را افزایش دهند و فرآیند متوازن ساخت اقتصاد خود را تسریع بخشند، بسیار زیاد است.