تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی شد
نقشه‌خوانی نفت ایران در افق ۲۰۴۰
مرکز پژوهش‌ها میگوید ایران تا رتبه هفتم جدول تولیدکنندگان نفت دنیا پایین خواهد رفت
گزارش مرداد ۹۹ دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن در مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «چشم‌انداز بازارهای جهانی انرژی در افق ۲۰۴۰: فرصت‌ها و تهدیدات پیش روی ایران» در حالی بر افت رتبه ایران در میان تولیدکنندگان نفت و گاز دنیا اشاره دارد که «دنیای اقتصاد» یک سال پیش در گفت‌وگو با ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاوره نفت و گاز اف‌جی‌ای به احتمال ورود صنعت نفت ایران به سراشیبی تولید و ناتوانی خروج از آن در کوتاه‌مدت در نتیجه تحریم‌های یکجانبه آمریکا اشاره کرده بود. ناصری در این گفت‌وگو با مثال زدن صنعت نفت ونزوئلا بر این نکته تاکید داشت که چنانچه صنعت نفت یک کشور دچار آسیب شود، ممکن است وارد دوره‌ای از کاهش تولید شود که شاید برای ۱۰ سال ادامه داشته باشد. در چنین شرایطی بازیابی توان تولید می‌تواند به امری دشوار تبدیل شود.
سقوط تا رتبه هفتم
حال این هشدار در تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با عنوان «تنزل جایگاه ایران به رتبه هفتم تولیدکنندگان نفت دنیا» مورد تاکید قرار گرفته است. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که برگرفته از گزارش آژانس بین‌المللی انرژی است تاکید شده «به اعتقاد کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی، ایران در پی تحریم‌های مختلف اعمال شده و پیامدهای گسترده آن نظیر جذب نشدن سرمایه‌گذاری خارجی موردنیاز و انتقال تکنولوژی‌های روز دنیا به علت حضور نداشتن شرکت‌های نفتی تراز اول دنیا، در بلندمدت در سطح تولید ۵/ ۴ میلیون بشکه در روز باقی خواهد ماند و قادر به رسیدن یا عبور از رکورد تولید ۶ میلیون بشکه در روز خود که در سال۱۹۷۴ میلادی اتفاق افتاد، نخواهد بود.»
رتبه ایران قبل از تحریم
ایران تا پیش از خروج یکجانبه آمریکا از توافق بین‌المللی برجام در اردیبهشت ۹۷ در جایگاه سومین تولیدکننده بزرگ اوپک قرار داشت. این رتبه پس از بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و پیشی گرفتن امارات و کویت، به جایگاه پنجم تنزل پیدا کرده است. طبق آخرین گزارش اوپک، تولید روزانه نفت خام ایران به ۹/ ۱ میلیون بشکه در روز رسیده است. همچنین طبق آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ایران در بین ۱۰ تولیدکننده برتر نفت خام دنیا قرار دارد. با این حال آن‌طور که از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس برمی‌آید، با ورود تولیدکنندگان تازه‌نفس همچون کانادا و برزیل، ایران در چشم‌انداز بیست سال آینده صنعت نفت دنیا، به رتبه هفتم در میان ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده نفت اکتفا خواهد کرد.
کانادا و برزیل می‌آیند
در این گزارش تاکید شده است «بازار جهانی نفت در افق ۲۰۴۰ شاهد نقش‌آفرینی عراق، کانادا و برزیل به‌عنوان تولیدکنندگان چهارم تا ششم بازار نفت و تنزل جایگاه ایران به رتبه هفتم تولید نفت جهان خواهد بود. ایالات متحده آمریکا، عربستان و روسیه مانند آنچه در سال ۲۰۱۸ شاهد بودیم به ترتیب سه کشور دارای بیشترین سطح تولید نفت در سال ۲۰۴۰ خواهند بود. عراق با افزایش سطح تولید نفت به جایگاه چهارمین تولیدکننده نفت جهان ارتقا خواهد یافت و ایران که در سال ۲۰۰۰ میلادی در رتبه چهارم تولید نفت جهان قرار داشت، در سال ۲۰۴۰ پس از عراق، کانادا و برزیل در رتبه هفتم خواهد ایستاد.» در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به چشم‌انداز تولید گاز ایران در افق ۲۰۴۰ نیز پرداخته شده است. طبق این گزارش «یافته‌های جدید نشانگر تنزل جایگاه ایران از تولیدکننده سوم گاز جهان به رتبه چهارم پس از ایالات متحده، روسیه و چین است. همچنین رشد قابل ملاحظه تولید گاز ترکمنستان، عربستان و عراق از دیگر تحولات مهم تاثیرگذار بر آینده صادرات گاز ایران در منطقه و جهان دربلندمدت خواهد بود.»
رقبای نفتی ایران در افق ۲۰۴۰
به این ترتیب به نظر می‌رسد اگرچه صنعت نفت ایران قابلیت بازیابی سریع تولید تا سطوح پیش از تحریم‌ها را دارد (مانند آنچه پس از اجرای برجام رخ داد) اما آسیب‌های ناشی از نبود سرمایه‌گذاری‌های جدید می‌تواند مانعی بر سر راه دست یافتن به اهداف افزایش تولید باشد. افزایش تولید روزانه نفت ایران تا سطوح ۵ یا ۵/ ۵ میلیون بشکه در روز از جمله اهدافی است که در افق ۱۴۰۴ پیگیری می‌شد با این حال دست یافتن به این اعداد در تولید روزانه نفت خام با اما و اگرهایی مواجه است به ویژه آنکه تولید نفت در ایران سالانه ۸ درصد افت طبیعی دارد. این میزان در تولید ۴ میلیون بشکه‌ای (سطح تولید ایران پیش از خروج آمریکا از برجام) به معنای افت طبیعی ۳۰۰ هزار بشکه‌ای در سال است. به این ترتیب برای دست یافتن به اهداف تولید نفت در افق ۱۴۰۴ تنها افزایش تولید یک یا یک و نیم میلیون بشکه‌ای کافی نخواهد بود زیرا برای جبران افت تولید سالانه ۸ درصدی نیز اقداماتی باید انجام شود.
عراق و امارات در تعقیب ایران
در این میان آن‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‌ها اشاره شده، رقبای ایران در اوپک در چشم‌انداز ۲۰۴۰ شرایط متفاوتی خواهند داشت: عراق با عبور از ایران به دومین تولیدکننده نفت اوپک تبدیل می‌شود و امارات متحده عربی نیز به سطح تولید ایران نزدیک خواهد شد. دیگر تولیدکنندگان مهم اوپک نظیر ونزوئلا، نیجریه، لیبی و الجزایر از سطح تولید ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز فراتر نخواهند رفت. در رابطه با عربستان اگرچه برخی صاحب‌نظران به توان این کشور پادشاهی برای حفظ سطح تولید نفت خود در بلندمدت تردید دارند، اما از دیدگاه آژانس بین‌المللی انرژی، تولید روزانه نفت خام عربستان در افق ۲۰۴۰ از مرز ۱۳ میلیون بشکه در روز خواهد گذشت. طبق پیش‌بینی‌ها، تولید چین که نیمی از آن را نفت سنگین تشکیل می‌دهد، در سطح ۳ میلیون بشکه در روز متوقف خواهد شد.
فرصت‌ها و تهدیدهای نفت و گاز ایران
در بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، با توجه به تحولات گذشته، وضعیت کنونی و پیش‌بینی‌های ارائه شده درباره آینده بازار جهانی نفت و گاز، مهم‌ترین فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی بخش انرژی به ویژه نفت و گاز ایران در بلندمدت بررسی شده است.
ریسک میدان‌های مشترک
بنابر این گزارش اگرچه تغییر مرکز ثقل اقتصاد جهان از غرب به جنوب و شرق آسیا و به تبع آن رشد قابل توجه تقاضای نفت و گاز چین، هند، اندونزی و سایر اقتصادهای نوظهور شرق آسیا و منطقه خاورمیانه در مجاورت ایران فرصتی برای کشور به شمار می‌آید؛ اما افزایش تولید روزانه نفت و گاز و صادرات آنها زیر سایه تحریم‌های غرب به امری دشوار تبدیل شده است. همچنین رشد تولید گاز ترکمنستان و آذربایجان در بلندمدت و امکان ترانزیت یا سوآپ آن به بازارهای مختلف از طریق ایران نیز فرصتی است که زیر سایه فعالیت‌های ترکیه در زمان تحریم‌ها با اما و اگرهایی همراه است. فرصت‌های یاد شده در حالی پیش روی صنعت نفت و گاز ایران وجود دارد که نمی‌توان از واقعیت وجود رقبا و موانع ناشی از تحریم‌های مداوم غرب علیه ایران چشم‌پوشی کرد.
در میان تهدیدهای موجود رشد تولید و صادرات نفت خام و گاز طبیعی آمریکا، رشد تولید و صادرات گاز روسیه و افزایش صادرات آن به‌صورت خط لوله به جنوب و شرق آسیا و ایفای نقش محوری استرالیا در بازار جهانی ال‌ان‌جی از مهم‌ترین تهدیدات به شمار می‌روند. به این ترتیب اگرچه ایران به‌عنوان دارنده چهارمین ذخایر اثبات شده بزرگ نفت خام در دنیا شناخته می‌شود و دارنده دومین ذخایر اثبات شده گاز دنیا نیز هست، برای مقابله با این تهدیدات و اثبات نقش خود در شرایطی که تحریم‌ها مانع ورود تکنولوژی و نیروی متخصص به کشور هستند؛ با چالش‌هایی رو‌به‌رو است. از جمله این چالش‌ها که در گزارش مرکز پژوهش‌ها به آن اشاره شده است علاوه بر سرعت بالای تولید و تصاحب بازار از سوی رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی ایران؛ می‌توان به خروج نیروهای متخصص صنعت نفت و گاز از کشور و جذب آنها از سوی رقبا اشاره کرد. علت اصلی این اتفاق پایین بودن دستمزد این نیروهای متخصص عنوان شده است. در سوی دیگر اگرچه ایران از موقعیت جغرافیایی خوبی برای سوآپ و ترانزیت انرژی برخوردار است اما مشکلات داخلی و بین‌المللی مانع نقش‌آفرینی ایران در این زمینه شده و در غیاب ایران، ترکیه برای ایفای نقش به‌عنوان کریدور انرژی منطقه در درازمدت خود را آماده می‌کند. در زمینه تولید گاز نیز قطر به‌عنوان شریک ایران در میدان گازی پارس جنوبی، بزرگ‌ترین تهدید به شمار می‌رود، زیرا قطر بر خلاف ایران برای همکاری با شرکای بزرگ بین‌المللی به منظور افزایش برداشت و صادرات از این میدان گازی محدودیت ندارد. در چنین شرایطی ایران در معرض از دست دادن یکی از معدود مشتری‌های گاز خود است. طبق این گزارش، رشد قابل توجه تولید گاز عراق در بلندمدت و کاهش قدرت چانه‌زنی برای ادامه صادرات گاز ایران به این کشور یا قطع آن از دیگر تهدیدهای پیش روی صنعت گاز ایران است. عراق در زمینه نفت نیز تهدیدی برای ایران به شمار می‌رود، زیرا این همسایه غربی میادین نفتی مشترک کلیدی با ایران دارد. به این ترتیب رشد تولید و صادرات نفت خام عراق به ویژه نفت سنگین از میادین مشترک غرب کارون چالش دیگری بر سر راه صنعت نفت ایران است به ویژه آنکه شرکت‌های بین‌المللی با وجود مشکلات امنیتی، منعی برای فعالیت در میادین نفتی عراق ندارند.
تحریم و بازهم تحریم
در کنار تمام تهدیدهای یاد شده، ادامه روند تحریم در میان‌مدت و انتقال نیافتن فناوری‌های پیشرفته و ورود سرمایه‌گذاران خارجی به صنعت نفت ایران مهم‌ترین تهدیدی است که سایر مشکلات از آن ریشه می‌گیرند. به این ترتیب در شرایطی که تحریم‌ها سهم بازار ایران را تهدید می‌کنند، تولیدات نیز فرصت رشد پیدا نمی‌کنند و در عوض مصرف داخلی انواع مواد هیدروکربوری و کاهش تدریجی خالص صادرات آنها نیز به فرصت‌های از دست رفته افزوده خواهند شد.
