از باغ جلالیه تا سر در دانشگاه

باغ جلالیه

امیرهادی انواری- پرفسور دکتر محمود حسابی با عطف به تجربه تاسیس دارالفنون در سال ۱۳۰۷ هـ .ش پیشنهاد تاسیس مرکزی جامع که در آن اغلب علوم روز به خصوص علوم جدید غربی در آن تدریس شود را با وزیر وقت فرهنگ، دکتر علی اصغر حکمت در میان گذاشت. در بهمن‌ماه سال ۱۳۱۲هــ .ش، جلسه هیات دولت وقت تشکیل شد و در آن با پیشنهاد دکتر حکمت و به جلب نظر شاه و با تخصیص بودجه اولیه‌ای به میزان ۲۵۰‌هزار تومان به وزارت معارف اجازه دادند تا زمین مناسبی برای تاسیس دانشگاه بیابد و ساختمان آن را در اسرع وقت بسازد. علی اصغر حکمت به همراه آندره گدار، معمار چیره دست فرانسوی جست‌وجوی زمین مناسب را آغاز کردند. آنان پس از جست‌وجوی بسیار در میان ابنیه، باغ‌ها و زمین‌های فراوان اطراف تهران باغ جلالیه را برای احداث دانشگاه برگزیدند. باغ جلالیه در شمال تهران قدیم ما بین ده امیرآباد و خندق شمالی تهران قرار داشت. این باغ زیبا که پوشیده از درختان کهنسال مثمر و غیرمثمر بود، در حدود سال ۱۳۰۰ در واپسین سال‌های حکومت ناصرالدین شاه قاجار به فرمان شاهزاده‌ای به نام جلال‌الدوله ساخته شده بود که بعدا به مالکیت تاجری به نام حاج رحیم آقای اتحادیه تبریزی درآمده بود. در هر صورت باغ جلالیه به مبلغ هر متر ۵ ریال و جمعا به مبلغ ۱۰۰‌هزار تومان از این تاجر خریداری شد و آندره گدار به سرعت مامور تعیین حدود، نرده‌گذاری، طراحی و اجرای عملیات ساختمانی در آن شد. در همین حال پانزدهم بهمن‌ماه ۱۳۱۳هـ .ش لوح یادبود تاسیس دانشگاه با حضور مقامات دولتی در محلی که اکنون پلکان جنوبی دانشکده پزشکی واقع شده‌است، در دل خاک به امانت گذاشته شد.

عملیات ساختمانی

طراحی پردیس دانشگاه را نیز گدار،معمار فرانسوی بر عهده گرفت. وی نخست طرح خیابان‌های اطراف و داخل دانشگاه را ارائه کرد و پس از تایید در پانزدهم بهمن ۱۳۱۳، عملیات اجرایی با کاشت نهال‌های درختان سایه گستر و با شکوه چنار در کنار خیابان‌ها آغاز شد اکنون آن نهال‌های نحیف عمری به درازای دانشگاه یافته و آنان نیز هفتاد ساله شده‌اند. پردیس دانشگاه تهران که از جنوب به خیابان انقلاب، از شمال به خیابان پورسینا و از شرق و غرب به ترتیب به خیابان‌های قدس و ۱۶آذر محدود است در سال ۱۳۱۳ هـ.ش در مساحتی به وسعت ۲۱ کتار تاسیس شد. در این مجموعه ساختمان دانشکده‌های: هنرهای زیبا، ادبیات و علوم انسانی، علوم، فنی، حقوق و علوم سیاسی، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و ساختمان کتابخانه مرکزی - که از مهم‌ترین کتابخانه‌های کشور به شمار می‌آید - و مسجد دانشگاه واقع شده است. سازمان مرکزی دانشگاه، اداره امور دانشجویی، مرکز بهداشت و درمان دانشجویان، دانشکده محیط زیست، جغرافیا و... نیز در خیابان‌های اطراف دانشگاه قرار دارند. همچنین دانشکده‌های علوم اجتماعی، علوم تربیتی، کوی‌دانشگاه، اقتصاد، الهیات و معارف اسلامی به ترتیب در کارگر شمالی و خیابان مطهری واقع شده‌اند. همچنانکه شماری دیگر از دانشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دانشگاه تهران در بیرون از تهران در شهرهای قم، کرج، پاکدشت، ساری، چوکا و نشتارود واقع شده‌اند. در سال ۱۳۷۰هـ.ش دانشکده‌های: پزشکی، دندان‌پزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جدا شدند و دانشگاه علوم پزشکی تهران را تشکیل دادند. مرکزیت علمی و آموزشی دانشگاه تهران و گستره و اهمیت آن موجب شده تا اطراف این دانشگاه به ویژه خیابان‌های انقلاب و ۱۶آذر و خیابان‌های منشعب از آنها به بازار اصلی خرید و فروش کتاب تبدیل شود، چنانکه می‌توان گفت که خیابان انقلاب مهم‌ترین بازار کتاب در سراسر ایران به شمار می‌رود.

سر در دانشگاه تهران، سمبل علم و معرفت

بی‌شک ارزش بین‌المللی دانشگاه تهران، شهرت جهانی سر در اصلی آن را نیز به ارمغان آورده است. این بنای تاریخی، علاوه بر اینکه در سطح ملی سمبل تمام نمای علم، دانش، معرفت و نماد زندگی شیرین دانشجویی در زیر سقف مرکز نمادین علمی کشور (دانشگاه تهران) است، در خارج از ایران نیز معرف یک دانشگاه نامدار در سطح خاورمیانه است. با یک بررسی گذرا می‌توان ادعا کرد که از میان معروف‌ترین و معتبرترین دانشگاه‌های دنیا، دانشگاه تهران تنها دانشگاهی است که از طریق یک بنای فرهنگی سمبلیک با مهندسی پیچیده، پیام‌های ویژه معنوی، علمی و فرهنگی را به مخاطبان خود القا می‌کند.

برخی بر این عقیده‌اند که طرح سر در دانشگاه، الهام گرفته از تصویر خیالی دو پرنده‌ای است که بال‌هایشان را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین، باز کرده‌اند. علم و دانش به دو بال تشبیه شده‌اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و خروج از دانشگاه نیز با تقویت این بال‌ها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداری از آن می‌شود. عده‌ای دیگر آن را به عنوان کتابی که به صورت باز در مقابل دیدگان گذارده شده باشد می‌دانند که بیانگر ارزش مطالعه و تحقیق است. اما از تاریخچه و نحوه ساخت این سردر اطلاعات و اسناد کاملی به دست نیامده است. بنابر قولی در سال‌های دهه ۴۰ به دستور ریاست وقت دانشگاه طرحی در میان دانشجویان و طراحان مختلف به مسابقه گذاشته شد. از میان طرح‌های رسیده طرح دانشجویی به نام «کوروش فرزامی» (از دانشکده هنرهای زیبا) به عنوان طرح برتر برگزیده شد. کار اجرای طرح، ابتدا به یک شرکت پیمانکار سوئیسی واگذار شد که به دلیل نواقص مربوط به مراحل قالب‌بندی از ادامه کار توسط این شرکت ممانعت شد و یک شرکت پیمانکاری ایرانی به نام «شرکت آرمه» اجرای طرح را به عهده گرفت و به اتمام رساند. بنابر آخرین صورت حساب و وضعیت شرکت آرمه هزینه اجرای طرح مبلغ ۲۴‌هزار و ۵۰۰تومان بوده است. اگر چه تاریخ ساخت سر در را مربوط به سال‌های دهه ۴۰ می‌دانند، اما تا سال ۱۳۴۸ هیچ سندی در خصوص آن در آرشیو دانشگاه مشاهده نشده است. در نشریه شماره ۲ «هنر معماری» (تیر، مرداد، شهریور ۱۳۴۸) عکس‌هایی از سر در دانشگاه تهران به چاپ رسیده است در ذیل آن نام طراح و محاسب سر در آورده شده است ( این منبع نیز طراح را کوروش فرزامی و محاسب آن را سیمون سرکیسیان ذکر کرده است). علاوه‌بر این در کتابچه راهنمای دانشگاه تهران (۱۳۵۱) نیز عکس سر در چاپ شده است.