مقررات ملی و آسیب‌شناسی وضعیت موجود ساخت‌و‌ساز

دکتر محسن وفامهر *

بخش دوم

تاثیر کنترل کیفیت مصالح در افزایش عمر ساختمان‌های ایران

معمولا هنگام انتخاب مصالح برای استفاده در ساخت‌و‌ساز مهندسی، برخی از ویژگی‌های آنها مورد توجه قرار می‌گیرد. در صنعت ساختمان‌سازی ایران به طور شایسته به کیفیت مصالح توجه نمی‌شود و اغلب مجریان، فرض را بر استاندارد بودن مصالح می‌گذارند، که این عامل به همراه عواملی مانند استفاده نا‌به‌جا و نامناسب از مصالح، همچنین عدم اجرای مناسب، موجب آسیب‌پذیری و کاهش عمر مفید ساختمان می‌گردد. اما امروزه شاهد آن هستیم که بجز در پروژه‌های بزرگ عمرانی، در ساخت‌و‌ساز شهری مانند ساختمان‌سازی‌های انبوه یا بلند اغلب به طور شایسته به کیفیت مصالح توجه نمی‌شود و بدون انجام مطالعات و بررسی‌های آزمایشگاهی کافی، مصالحی انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین شایسته است هنگام ساخت ساختمان‌ها که حجم بزرگی از مصالح در آنها به مصرف می‌رسد و از نظر اقتصادی نیز حایز اهمیت است، قبل از انتخاب مصالح، کلیه ویژگی‌هایی که استاندارد برای آنها حدودی تعیین کرده، اندازه‌گیری و در صورت مناسب بودن مورد استفاده قرار گیرند.

در مورد کیفیت مصالح بیان دو نکته زیر ضروری است:

۱ـ گاهی در ساخت‌و‌ساز از مصالحی استفاده می‌شود که دارای تمامی ‌ویژگی‌های استاندارد نیستند به عبارت دیگر حداقل کیفیتی که برای مصالح در طراحی در نظر گرفته می‌شود، در اجرا نیز امکان فراهم آوردن آن باید وجود داشته باشد.

۲ـ گاهی با وجود اینکه مصالح دارای ویژگی‌های استاندارد هستند، اما از آنها استفاده نا‌به‌جا می‌شود و در نتیجه نیازهای پیش‌بینی شده در طراحی بر آورده نمی‌شود.

در این دو حالت، مسلما ساختمان آسیب‌پذیر شده و از عمر مفید آن کاسته می‌شود، اینها مواردی است که گاهی منجر به تخریب ساختمان پیش از پایان عمر مفید آن شده و منجر به هدر رفتن سالیانه مبالغ هنگفتی از سرمایه‌های ملی می‌شود. البته طراحان یک سطح وظیفه و یک حاشیه ایمنی مناسبی برای ساختمان در نظر می‌گیرند. اما فرسودگی یا خستگی تدریجی مصالح مصرفی موجب کاهش قابل ملاحظه یا از بین رفتن حاشیه ایمنی شده و این موضوعی است که توجه به تعمیر و نگهداری ساختمان را ضروری می‌سازد. بی‌تردید نوآوری در هر رشته با مشکلات و تنگناهایی مواجه است. در رشته ساختمان نیز با دو مانع جدی روبه‌رو است. اول آنکه انتظار می‌رود که هر ساختمانی حداقل ۵۰ سال (اگر نگوییم صدها سال) پایدار باشد. دوم آنکه هر ساختمان با هر درجه‌ای از اهمیت به سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز دارد. بنابراین مصالح ساختمانی اعم از جدید و قدیم باید از هر نظر مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد تا از بروز مشکل در حین بهره‌برداری از ساختمان جلوگیری به عمل آورده و تا حد قابل قبولی دو مانع را از پیش روی بر دارد.

در شرایط فعلی ساخت‌و‌سازهای دولتی به دلیل عدم وجود ضوابط تعیین‌کننده چارچوبه‌های کمی‌و کیفی تابع سلایق فردی کارفرمایان بوده و از آنجا که مهندسین مشاور نیز تعهد حرفه‌ای در این خصوص نپذیرفته‌اند از نظر کارفرمایان خود تبعیت نموده و مضافا اینکه با توجه به مکانیسم تعیین حق‌‌الزحمه بعضا انگیزه مثبت نیز در جهت افزایش هزینه تمام شده وجود دارد.

عامل جرم از مشکلات ساختمان‌های ایران در برابر زلزله

وجود سقف‌های سنگین بر روی دیوارهای قطور اما ضعیف مصالح بنایی از عوامل عمده خراب شدن ساختمان‌ها و ایجاد تلفات سنگین است. این نوع خرابی خصوصا در ساختمان‌هایی که دیوار چینی آنها از بلوک بتنی و بدون هیچ گونه تقویت و آرماتورگذاری قائم ساخته شده است دیده شده است. خصوصا «در موقعی که ضخامت دیوار کم و به عرض یک بلوک بتنی (۲۰ سانتیمتر) محدود می‌باشد و به‌ویژه موقعی که وزن سقف بسیار سنگین بوده و مثلا از دال بتن آرمه ضخیم استفاده شده است. در این قبیل موارد گرچه سقف به‌صورت صلب عمل می‌کند ولی با خراب شدن دیوارها، به‌صورت یک پارچه فرود می‌آید. نمونه‌هایی از خراب شدن این نوع سقف‌ها در زلزله ایران و‌ترکیه (به‌خصوص‌ترکیه) دیده شده است.»

تاثیر سبک‌سازی در مصالح مصرفی

کشورهایی که به سرمایه‌های ملی خود با دیدی باز‌تر و فراتر می‌نگرند، ‌درصدد ساخت انواع بتن با روش‌های جدید هستند که ضمن داشتن استحکام و قدرت زیاد، زیبایی لازم را نیز به‌سازه‌ها داده و از حداقل نیروی کار و انرژی برای ساخت آنها استفاده نموده و با کمترین هزینه‌ها، بیشترین و بهترین نتایج را به‌دست می‌آورند و از سرمایه‌های ملی خود به بهترین نحو ممکن بهره‌برداری و استفاده می‌نمایند. این موارد عمدتا چیزی نیست جز حداکثر صرفه‌جویی در مصرف امکانات موجود خود در زمان حال و آینده و بکار بردن این اندوخته‌ها در طرح‌های جدید و نو که خود موجب سرعت بیشتر در پیشرفت و توسعه این جوامع خواهد بود. با توجه به افزایش هزینه روزافزون انرژی، دستمزد، قیمت مصالح و کرایه حمل مواد مورد نیاز امروز دیگر مقرون به صرفه نخواهد بود که همچون گذشته با مصالح فراوان ساختمانی و با کیفیت خواسته شده به کار ساخت ساختمان بپردازیم. اگر هم این کار را بکنیم ساختمان بسیار گران تمام خواهد شد، لذا آنان که با دیدی وسیع‌تر و اقتصادی‌تر به صنعت ساختمان نظر دارند سعی دارند استفاده از مصالح ساختمانی سبک را جایگزین مصالح ساختمانی سنگین نمایند، مصالحی که ضمن داشتن مقاومت مناسب در مقابل عوامل مخرب دارای خصوصیات مصالح مقاوم نیز باشد، خصوصیاتی از قبیل مقاومت حرارتی، صوتی، شیمیایی، و مقاوم در مقابل عوامل تخریب‌کننده دیگر که بتواند استفاده از حداقل مواد و مصالح را تا حد قابل قبولی که به مقاومت لازم صدمه نزند اقتصادی‌تر نمایند.

به‌عنوان نمونه از بتن سبک می‌توان نام برد که آن را به صورت پانل، آجر، بلوک، بتن آماده و قطعات زیبا‌سازی می‌توان تولید و مصرف نمود.

*عضو هیات علمی‌دانشکده معماری و شهرسازی و

مدیرکل دفتر طرح‌های عمرانی دانشگاه علم و صنعت ایران