اگر زلزله بیاید...
همیشه در هر واقعه هولناک در هر کجای دنیا، جان عده زیادی از مردم به به خطر می‌افتد و بعد از اینکه خسارات و صدمات جبران‌ناپذیری وارد شد، همه به این فکر می‌افتند که چه کار باید کرد تا دیگر بار اشکی از حسرت بر گونه‌ای جاری نشود.
«ایران کشوری است که روی کمربند زلزله واقع شده است»، جمله آشنایی است که هزاران بار از زبان کارشناسان و اهل فن شنیده شده، اما آیا اقداماتی اساسی برای مبارزه یا روبه‌رو شدن با این پدیده اندیشیده شده است؟
هرگاه زلزله‌ای رخ می‌دهد تا مدتی تمام نگاه‌ها و دوربین‌ها به آن سمت سوق داده می‌شود، اما بعد از گذشت چند صباح، زیر خاکستر زمان به دست فراموشی سپرده می‌شود.
چنانکه گفته می‌شود در طول صد سال گذشته به طور متوسط دست‌کم هر ۱۰ تا ۱۴سال یک بار زلزله‌ای مخرب داشته‌ایم، زلزله بویین‌زهرا که بیش از ۴۰ سال قبل روی داد، زلزله سهمگین طبس در ۲۹سال پیش و رودبار که ۱۷سال قبل روی داد و زلزله بم در سال ۱۳۸۲همه به دلیل ویرانی‌های گسترده و کشته شدن صدها و هزاران انسان همچنان در خاطره‌ها حک شده است و همگان آنها را از سهمگین‌ترین حوادث طبیعی می‌دانند.
طبق آمار از سال ۱۲۸۸شمسی تاکنون بیش از ۱۶زلزله مخرب در نقاط مختلف ایران از شمال و جنوب و شرق و غرب تا بخش‌های مرکزی کشور روی داده است.
اما واقعیت تلخ‌تر آن است که تاکنون آنطور که باید به این خطر توجه نشده و در صدد پیشگیری از عوارض ناشی از وقوع زمین‌لرزه بر نیامده‌ایم.
به اعتقاد کارشناسان با توجه به اینکه تخریب ساختمان‌ها، مرگ یا مصدومیت ناشی از فرو ریختن آوار، نخستین خطری است که پس از وقوع زلزله متوجه افراد می‌شود، در مرحله اول باید به مقاوم‌سازی ساختمان‌ها توجه شود.
در کشور ما بسیاری از مردم درآرزوی سقفی روی سرشان هستند، اما باید این سقف را به نحوی ساخت که به‌صورت آوار روی سر آنها خراب نشود.
با گذشت زمان و مشخص کردن یک روز در تقویم با عنوان زنگ زلزله و تاکید بر آموزش و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، امروزه شاهد پیشرفت علم و فناوری در این زمینه هستیم و راه‌های تقریبا مناسبی برای رویارویی صحیح با این پدیده طبیعی پیدا شده است.
ساخت دستگاه‌های لرزه‌نگار، تهیه نقشه‌های زمین شناسی، روش‌های پیش‌یابی، تولید مصالح ساختمانی پیشرفته نظیر نوارهای پلیمری، گذاشتن پی ساختمان بر روی بالشتک‌های پلاستیکی و غیره از جمله اقدامات لازم لازم برای کاهش خسارات زلزله است.
در کشورهای زلزله‌خیز به خصوص ژاپن اقدامات زیادی برای ایمنی در زمان وقوع زلزله صورت گرفته، اما این علم در ایران هنوز بسیار جوان است و با توجه به تلاش مسوولان و محققان هنوز راه زیادی در پیش دارد.
بحث زلزله و نحوه مقابله با آن در ایران به خصوص بعد از زلزله منجیل، رودبار و بم روند صعودی به خود گرفته است، اما می‌دانیم که هنوز قطره‌ای از دریای بیکران این علم را نچشیده‌ایم.
در واقع ارزیابی‌ها نشان می‌دهد زلزله و خطرپذیری لرزه‌ای در اغلب نقاط کشور بالا است و زمین‌لرزه‌های سال ۱۳۶۹منجیل - رودبار و سال ۱۳۸۲بم به عنوان دو رویداد مهم لرزه‌ای که در کمتر از دو دهه صدمات و تلفات سنگینی را به کشور وارد کرده‌اند مصداق این ادعا است.
هر چند این شهرها در مقایسه با کلان شهرهای کشور از تراکم جمعیت کمتری برخوردار بودند ولی عدم توسعه بهینه این شهرها و مشکلات موجود در نظام مدیریت خطرپذیری لرزه‌ای باعث شد در هر دو مورد خسارات و تلفات فراوانی به کشور وارد شود.
محققان معتقدند سالانه صدها زلزله در دشت‌ها و کویرهای ایران رخ می‌دهد، اما آنچه مهم است وقوع آن در مناطق مسکونی است و تمام تلاش مسوولان و محققان با هدف مقابله با این غول در مناطق مسکونی
است. با توجه به اینکه ایران روی کمربند زلزله واقع شده پس تعداد زیادی از شهرهای آن نیز در معرض خطر زلزله خواهد بود که از آن جمله تهران یعنی پایتخت کشور نیز از این تهدید مستثنی نیست.
گسل‌های تهران
به اعتقاد محققان با انجام تحقیقات بر روی چهار گسل مشاء، شمال تهران، جنوب ری و شمال ری واقع در شهر تهران این نتایج به دست آمد که فعال شدن این گسل‌ها پیامدهای متفاوتی خواهد داشت.
آنان می‌گویند اگر گسل شمال ری فعال شود انتظار می‌رود اکثر ساختمان‌های موجود در منطقه (بالای ۸۰درصد) کاملا خراب شود و از آنجا که منطقه قدیمی و دارای کوچه‌های باریک و تو درتو است، فرو ریختن ساختمان‌ها باعث بسته شدن راه‌ها می‌شود.
مطالعات و تحقیقات علمی مقاوم‌سازی بناها
مطالعات و تحقیقات علمی، پژوهشی، نحوه برخورد با زلزله، ابزارهای پیش‌بینی یا هشدار، نوع مصالح در ساختمان‌ها و مدیریت بحران دراین زمینه بسیار ضروری است.
کارشناسان معتقدند فعالیت‌هایی در راستای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، نوع مصالح، نحوه کاربرد آنها در ساخت‌وساز، تولید سازه‌های سبک و مقاوم به دست محققان ایرانی در حال انجام است که بخشی از آنها به نتیجه رسیده است.
دکتر عبدالرضا سرو قد مقدم رییس پژوهشکده سازه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله گفت: درخصوص سازه‌ها از لحاظ علمی سه شاخه وجود دارد. «ساختمان‌هایی که وجود دارند»، «ساختمان‌هایی که در آستانه ساخته شدن هستند» و «ساختمان‌هایی که در مناطق زلزله‌خیز واقع شده‌اند» که عمده مشکلات در قسمت اول یا به عبارتی مساله «مقاوم‌سازی» ساختمان‌های قدیمی است.
گروه‌های مختلف پژوهشگاه هر کدام روی یکی از این موارد خاص مطالعه و تحقیق می‌کنند.
بعد از انجام تحقیقات و آزمایش‌های متعدد روی مصالح و نحوه مقاومت آنها در برابر زلزله، مشخص شد ساختمان‌های اسکلت دار و به اصطلاح مهندسی ساز در صورت رعایت ضوابط ساخت وساز بهترین نوع ساختمان‌ها هستند، اما اگر در همین نوع ساختمان‌ها ضوابط رعایت نشود مشکل‌سازترین خواهند بود.
ساختمان‌های اسکلت‌دار، عموما ساختمان‌های فولادی و بتنی را شامل می‌شود.
همچنین ساختمان‌های دارای مصالح آجری و بلوک از لحاظ ایجاد مشکلات بعد از ساختمان‌های گلی و خشتی قرار دارند.
سرو قد مقدم در ادامه با اشاره به نوع مصالح کاربردی در ساختمان‌ها گفت: به عنوان مثال تحقیقات نشان می‌دهد ۸۰درصد ساختمان‌های ما از آجر و بلوک تشکیل شده‌اند و بیشترین مشکلات در زمان وقوع زلزله را ایجاد می‌کنند.
برای ساختمان‌های اسکلت دار، آیین‌نامه‌های اجرایی خوبی وجود دارد و هم از دید جهانی و هم داخلی، مراحل اجرایی آن تا حدودی استانداردتر شده است.
به علاوه در همین ساختمان‌ها نیز سعی بر آن است که از مصالح جانبی جدید (در و پنجره) سبک‌تر استفاده شود و امکان اتصال آنها به هم به گونه‌ای باشد که در زلزله به صورت یکپارچه عمل کنند.
وی گفت بعد از انجام تحقیقات و آزمایشات متعدد در مرکز زلزله‌شناسی، در صدد برآمدیم تا طرح‌های موجود در کشورهای دیگر را که روی این ساختمان‌ها به عنوان قاتلان اصلی در سوانح، انجام شده است بومی کنیم.
ساخت مصالح جدید و روش‌های نو در ساخت‌وساز
سروقد مقدم می‌گوید استفاده از نوارهای «اف‌آر‌پی» که از جنس پلیمر است در این زمینه مفید است.
این نوارها فاصله بین آجرها را که در لرزش سریع از هم باز می‌شوند و یا برای چسباندن آنها از ملات‌هایی با مقاومت کم استفاده می‌شود پر می‌کنند و باعث نگه داشتن آجر می‌شوند.
بعد از انجام تحقیقات روی این نوارها در آزمایشگاه مرکز زلزله‌شناسی مشخص شد این نوارها باعث بالا رفتن مقاومت دیوار، ماندگاری آجرها در جای خود و بهتر شدن توزیع ترک‌ها در دیوار می‌شود، البته نقاط ضعف این نوارها هم در اتصالات به گوشه‌ها است که در حال کار کردن بر روی آن هستیم.
نوارهای «اف‌آر‌پی» از پلاستیک‌های مختلفی تشکیل شده است که می‌تواند اساس کربنی، فلزی یا شیشه‌ای داشته باشد.
وی درخصوص سایر روش‌های مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله گفت: در روشی دیگر ساختمان‌ها را روی پی‌هایی می‌گذارند که از زمین فاصله دارد.
در واقع پی ساختمان بر روی بالشتک‌های لاستیکی قرار می‌گیرد که این کار باعث جدا شدن زمین از سازه می‌شود و عملا باعث می‌شود تا نیرو وارد سازه نشده و به اصطلاح نیرو را رد کند که امروزه این روش در کشورهای ژاپن، نیوزیلند و بخشی از اروپا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رییس پژوهشکده سازه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله گفت: ما با کار بر روی این روش‌ها سعی می‌کنیم آنها را بومی و در کشور اشاعه دهیم.
وی معتقد است؛ باید تلاش شود تا مصالحی در ساختمان مورد استفاده قرار گیرد که نیروی وارد بر ساختمان را تلف کنند.
در واقع آنقدر که نحوه بکار بردن مصالح در ساختمان مهم است نوع آن با اهمیت نیست، اگر از مصالح مرغوبی استفاده شود، اما نحوه به عمل آوردن آن و اتصالات اصولی نباشد، نمی‌تواند نیرو را منتقل کند.
سرو قد مقدم در بخش دیگری از سخنانش به سازه‌های پیش ساخته اشاره کرد و گفت: سازه‌های پیش ساخته چون در کارخانه تولید می‌شوند مناسب هستند، اما مساله مهم در نحوه اتصال آنها است که متاسفانه نحوه اتصال آنها یکی از ضعف‌های موجود است.
در واقع با انواع مختلف سازه از لحاظ جنس (پیش ساخته‌ها، بتنی، فولادی و مصالح و بنایی مانند آجر و بلوک) مشکلی نداریم بلکه بیشترین مساله در اعمال ضوابط است. روش‌های پیش‌یابی
دکتر مهدی زارع رییس پژوهشکده زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا چگونگی مطالعات مربوط به زلزله‌شناسی را تشریح کرد.
به اعتقاد وی به طورکلی مطالعات زلزله‌شناسی با توجه به مشخصات گسل‌ها، نحوه قرار گرفتن و ویژگی‌های لرزه خیزی آنها انجام می‌شود.
با در نظر گرفتن این مشخصات و با توجه به مدل‌های لرزه‌خیزی و محاسبات صورت گرفته، خطر زلزله در یک نقطه یا یک پهنه محاسبه می‌شود، محاسبه کردن و پهنه‌بندی براساس مطالعات و اتفاقات گذشته انجام می‌شود مبنی‌بر اینکه که چه زمانی، کجا و با چه بزرگایی این اتفاق رخ داده است.
بنابراین آن چه که به عنوان مطالعات پهنه‌بندی خطر زلزله انجام می‌شود، برآورد رخدادهایی است که در آینده احتمال وقوع آن در منطقه‌ای و پهنه‌ای وجود دارد که به نوعی پیش‌بینی کردن خطر و مشخص کردن مناطقی است که دارای خطر مشابه هستند.
زارع ادامه داد با به دست آوردن این اطلاعات «نقشه‌های هم‌شتابی» فراهم می‌شود که با آنها امکان تفکیک مناطق پرخطر و کم‌خطر به‌وجود می‌آید.
در واقع با انجام اقدامات فوق می‌خواهیم بفهمیم زلزله‌های آینده در چه زمانی، چه اندازه‌ای و چه مکانی اتفاق می‌افتد، آنچه که امروزه به آن «پیش‌بینی زلزله» می‌گویند.
وی با اشاره به رویکرد جدید در پیش‌بینی زلزله با نام «پیش‌یابی زلزله» گفت: در این رویکرد به جای اینکه تعیین کنند دقیقا زلزله‌ای در یک منطقه با میزان معین رخ خواهد داد، مشخص می‌کنند که در منطقه‌ای در یک فاصله زمانی مثلا ۲۴ساعت، در یک هفته یا یک ماه آینده احتمال وقوع چه خطر و یا چه میزان وقوع زلزله وجود دارد.
به گفته زارع امروزه در کالیفرنیا هر ۲۴ساعت یک بار این کار (پیش‌یابی زلزله) انجام می‌شود و در ایران هم شروع شده است.
علم زلزله‌شناسی به طور کلی در جست‌وجوی شناخت زمین از طریق زمین‌لرزه و منشاء رخداد آنها است، آرزوی بشر پیش‌بینی زمان زلزله است که جزو اهداف بلند انسان‌ها است.
با انجام مطالعات بر روی زمین و گسل‌ها می‌توان مناطق پرخطر را مشخص و انسان‌ها را از اسکان در آنها برحذر داشت، اما با تمام اینها نمی‌توان گفت که بر روی زمین زندگی نکنیم!
وی با تاکید بر نقش مهم نوع طراحی سازه، مصالح و نحوه کاربرد آنها گفت: حتی اگر بشر به علم «پیش‌بینی زلزله» هم دست یابد باز هم تمام مشکلاتش حل نمی‌شود.
در ایران طی ۱۶تا ۱۷سال گذشته یعنی بعد از زلزله منجیل و رودبار اقدامات خوبی صورت گرفت و شبکه باند پهن لرزه‌نگاری برای آگاهی از مکان و شدت زلزله ایجاد شد. با جمع‌آوری اطلاعات از گسل‌های فعال، نقشه‌هایی تهیه شد که اکنون باید در مقیاس‌های بزرگ تهیه و مطالعه شود. رییس پژوهشکده زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ادامه داد با توجه به پهنه‌بندی خطر زلزله، نحوه تغییرات جنبش زمین از کانون زلزله، الگوی ریاضی تهیه کردیم که بر اساس آن نقشه پهنه‌بندی در ایران تهیه می‌شود.
دستگاه‌های لرزه‌نگار
دکتر زارع درخصوص ایستگاه‌های لرزه نگار گفت: هم‌اکنون در ایران ۱۶دستگاه لرزه‌نگار باند پهن وجود دارد که نحوه رخداد زلزله را به مرکز مخابره می‌کند که با توجه به اطلاعات داده شده آن امکان مطالعه بر روی پوسته زمین فراهم می‌شود. وی با بیان اینکه در نظر است تعداد این لرزه نگارها به ۴۰ ایستگاه در سراسر کشور افزایش یابد، اظهار کرد: راه‌اندازی هر ایستگاه بین ۶ تا یک سال و نیم زمان نیاز دارد.
در نظر است تا بخش‌هایی از دستگاه لرزه نگار را بومی کنیم، یعنی در واقع شبکه لرزه نگار را ایرانی کنیم.
مدیریت خطرپذیری
دکتر بابک منصوری عضو هیات علمی پژوهشکده مدیریت خطرپذیری گروه مدیریت خطرپذیری و بحران معتقد است درخصوص مدیریت بحران و خطرپذیری در سطح کشور بسیار فقیر هستیم، مدل‌های ریسک (خطرپذیری) شهری و منطقه‌ای نداریم؛ یعنی اینکه به عنوان مثال در مقابل یک خطر چقدر آسیب‌پذیر هستیم و چقدر باید خطر را تحمل کنیم.
وی تاکید کرد: لازم است یک مجموعه اطلاعات از وضعیت کنونی ساختمان‌هایی که در معرض خطر هستند، داشته باشیم، زیرا برای مدیریت صحیح بحران نیازمند تکمیل اطلاعات شهری و منطقه‌ای خود هستیم.
به گفته وی فعالیت‌هایی درخصوص جمع‌آوری این اطلاعات در کشور آغاز شده است، اما اطلاعاتی که از شهر و مناطق شهری مسکونی به دست می‌آید بسیار محدود است. وی افزود: فعالیت‌های اخیر باعث شده مقداری از این اطلاعات اگر نه به روز ولی تا حدودی ثبت شود.
وی ادامه داد: اما چون تجربه این کار را نداشتیم سابقه اطلاعات ما تا حدودی مخدوش است و اطلاعات ساختمان‌های شهر تهران از نظر قدمت، کیفیت ساخت، با یک سلسله حدس و گمان‌ها همراه است.
ایجاد بانک اطلاعاتی با هدف جمع‌آوری اطلاعات ساختمان
هم‌اکنون پژوهشکده خطرپذیری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در حال جمع‌آوری اطلاعات ساختمان‌های موجود درخصوص نحوه قرار گرفتن آنها، محدوده ساختمان، اشغال زیربنا، ارتفاع ساختمان، جمعیت ساختمان و نوع سازه و مصالح از نهادهای مختلف است.
این پژوهشکده در نظر دارد با جمع‌آوری این اطلاعات، بانکی نسبتا قابل قبول از لحاظ اطلاعات مذکور راه‌اندازی کند و با بومی کردن اطلاعات تا حدودی بتواند آنها را شبیه‌سازی کند.
به اعتقاد منصوری با انجام این فعالیت‌ها و جمع‌آوری اطلاعات از برخی نقاط شهر تهران هم‌اکنون می‌توانیم مدل سه بعدی خطرپذیری شهر تهران (مناطق جنوبی) را ایجاد کنیم، اما هنوز در ابتدای راه هستیم که گسترش آن نیازمند یک همکاری فرا سازمانی است تا بتوانیم اطلاعات شهری را به صورت کامل و به روز شده داشته باشیم. اینها اطلاعاتی است که امروزه کشورهای پیشرفته به صورت کامل آن را در اختیار دارند و کشورهای در حال توسعه نیز در حال تکمیل آن هستند. تاکنون اطلاعاتی که از شهر تهران جمع‌آوری شده است در سامانه GIS موجود است، همچنین اطلاعات بخشی از شهر تهران نیز به صورت تصاویر ماهواره‌ای و هوایی موجود است.
وی ادامه داد: هم‌اکنون «پروژه برآورد آسیب‌پذیری خسارت ناشی از زلزله در شهر تهران» با استفاده از GIS و ماهواره و کمک‌گیری از اطلاعاتی از زلزله بم در حال انجام است.
وی معتقد است خود مردم هم در زمان وقوع زلزله در کاهش خسارات نقش بسزایی دارند به گونه‌ای که تجربه ثابت کرده نقش مردم بسیار پررنگ تر از حضور دولت است.
وی در ادامه با اشاره به وقوع آتش‌سوزی در زمان وقوع زلزله ادامه داد: در زمان وقوع زلزله آتش‌سوزی اجتناب‌ناپذیر است. در زلزله‌ای که حدود ۷۰ سال پیش در ژاپن رخ داد آتش‌سوزی بزرگی در توکیو ایجاد کرد، همچنین اوایل قرن بیستم آتش‌سوزی بعد از وقوع زلزله شهر سانفرانسیسکو را کاملا سوزاند.
در هر حال جمع‌آوری اطلاعات و نحوه رویارویی با زلزله کار بزرگی است که کشورما هنوز در ابتدای راه است.
ارسال نظر