نیاز به اراده جهانی برای مبارزه با آلودگی هوا در کلان‌شهرها
مسابقه جهانی برای هوای پاک
آلودگی هوای شهرها، یکی از مهم‌ترین تهدیدات زیست‌محیطی برای سلامت انسان است. طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، آلودگی هوا سالانه باعث ۲/ ۴ میلیون مرگ زودرس می‌شود که البته این رقم خیلی کمتر از میزان واقعی است، چون اثرات بلندمدت در معرض آلودگی بودن را در نظر نمی‌گیرد. از آنجا که تعداد مهاجرت انسان به شهرها در سراسر دنیا همچنان رو به افزایش است، مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا نیز به میزان قابل‌توجهی بالا خواهد رفت. دنیا درحال‌حاضر ۸/ ۷ میلیارد نفر جمعیت دارد که بیش از نیمی از این جمعیت در مناطق شهری سکونت دارند. تا سال ۲۰۵۰ انتظار می‌رود جمعیت دنیا به بیش از ۹ میلیارد نفر افزایش یابد و سهم افرادی که در شهرها زندگی می‌کنند، از ۵۰ درصد به ۷۰ درصد خواهد رسید؛ یعنی بیش از ۳/ ۶میلیارد نفر. این رشد سریع جمعیت شهرنشین عمدتا در کشورهای درحال توسعه با درآمد متوسط اتفاق خواهد افتاد. توسعه شهرها در کشورهای درحال توسعه، تقاضا برای انرژی و حمل‌ونقل را متناسب با آن افزایش می‌دهد. در نتیجه، سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) پیش‌بینی می‌کند که اگر تغییرات سیاستی مناسبی صورت نگیرد، مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در شهرها تا سال ۲۰۵۰ دو برابر خواهد شد و آلودگی هوا به اولین دلیل مرگ‌ومیر زیست‌محیطی در دنیا تبدیل خواهد شد.
نکته‌ای که باید مورد اشاره قرار داد، این است که آلودگی هوا با مساله تغییرات اقلیمی فرق دارد. برخی مداخلات که می‌تواند بر کیفیت هوایی که تنفس می‌کنیم و سلامت افراد در جوامع تاثیر زیادی داشته باشد- مثل استفاده از سوخت‌های دیزلی با گوگرد کمتر- هیچ ربطی به تغییرات اقلیمی ندارد. یکسری اقدامات هم در کاهش تغییرات اقلیمی اثرگذارند، اما برای سلامت جامعه خیلی موثر نیستند.
وقتی در مورد آثار سوء آلودگی هوا بر سلامت انسان صحبت می‌کنیم، عمدتا منظور ریزگردهای ۵/ ۲ میکرون و کوچک‌تر از آن هستند که به دلیل سوخت کربن تولید می‌شوند. این ذرات میکروسکوپی وارد ریه انسان می‌شوند و در خون جریان پیدا می‌کنند و می‌توانند آسیب‌های جدی به سیستم تنفسی، قلبی و سایر نقاط بدن وارد کنند. طبق اعلام «موسسه ارزیابی و معیارهای سلامت» ریزگردها عامل بیش از ۸۵ درصد مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی هوا هستند. این ریزگردها، کربن سیاه و دی‌اکسید کربن محصولات سوختن کربن هستند و سه منبع اصلی آنها عبارتند از:
۱- تولید انرژی با زغال‌سنگ و گاز طبیعی
۲- حمل‌ونقل عمومی و شخصی افراد در سطح شهر با وسایل نقلیه‌ای که از گازوئیل و بنزین استفاده می‌کنند
۳- آتش‌سوزی‌های گسترده، به‌ویژه سوزاندن زمین‌های کشاورزی و جنگل‌ها
اصلی‌ترین منبع آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، نیروگاه‌هایی هستند که با سوخت زغال‌سنگ کار می‌کنند. بنابراین، مهم‌ترین و اصلی‌ترین اقدامی که دولت‌ها برای بهبود کیفیت هوا و اثرگذاری بر تغییرات اقلیمی می‌توانند انجام دهند، استفاده نکردن از زغال‌سنگ و دیگر سوخت‌های فسیلی مثل قیر و زغال قهوه‌ای برای تولید برق است.
مجمع جهانی اقتصاد یکسری اقدامات موفق و عملی را شناسایی کرده که می‌تواند با کاهش آلودگی هوا، هم سلامت جوامع را توسعه دهد و هم بر تغییرات اقلیمی موثر باشد:
* جایگزین کردن وسایل نقلیه بنزینی و گازوئیلی با خودروهای برقی. حمل‌ونقل عامل حدود ۲۳درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با انرژی در سطح دنیا است. تکنولوژی‌های برقی‌سازی این پتانسیل را دارند که انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا سال ۲۰۵۰ حذف کنند. گزارش جدید شرکت مشاوره نویگنت (Navigant)، نشان می‌دهد اگر همه مناطق شهری دنیا، حمل‌ونقل عمومی و خصوصی خود را برقی کنند، تا ۲۸ درصد در هدف کاهش ۵/ ۱ درجه سانتی‌گرادی دمای کره زمین، طبق «توافق پاریس» نقش خواهند داشت (منبع: سایت IEB.today). به علاوه، این تحقیق نشان می‌دهد، بیشترین کاهش میزان گازهای گلخانه‌ای را می‌توان در خودروها و کامیون‌ها داشت که درحال‌حاضر به ترتیب مسوول ۳۵ تا ۶۰ درصد تغییرات اقلیمی و ۳۶ تا ۴۸ درصد آلودگی هوا هستند. به‌عنوان مثال، شهر شنزن چین، حمل‌ونقل عمومی خود را که از سوخت گازوئیل استفاده می‌کرد، به ناوگان اتوبوس‌های برقی تغییر داده و باعث کاهش ۴۸ درصدی انتشار دی‌اکسید کربن و همچنین کاهش چشمگیر تولید ریزگردها شده است.
* حذف موتورهای دیزلی کنترل نشده. تحقیقات نشان می‌دهد کاهش خودروهایی که از سوخت مطابق با استاندارد یورو ۱ تا یورو ۴ استفاده می‌کنند، می‌تواند انتشار کربن را تا حدود ۸۰ درصد کاهش دهد. روی آوردن به استانداردهای یورو ۵ نیز تا ۸۰ درصد دیگر بر کاهش انتشار کربن تاثیرگذار است.
* جلوگیری از سوزاندن محصولات و مزارع. تکنولوژی‌های خاص و آموزش می‌تواند بازدهی کشاورزان را بدون نیاز به سوزاندن زمین افزایش دهد و یک موقعیت برد-برد ایجاد کند. آموزش و حمایت از برنامه‌های توسعه کشاورزی در کشورهای درحال توسعه، کلید این موفقیت است. به‌عنوان مثال، لهستان در سطح گسترده‌ای کار سوزاندن بقایای زمین بعد از دروی گندم را متوقف کرده است. اقدامات دولتی در دهلی نو برای مبارزه با سوزاندن زمین، که یکی از منابع مهم آلودگی هوا است، عبارتند از: ایجاد آگاهی و ظرفیت‌سازی، دخالت‌های تکنولوژیک و تخصیص یارانه به کشاورزان برای خرید دستگاه‌های مخصوص. البته با همه اینها، مراسم سنتی سوزاندن زمین که دو بار در سال انجام می‌شود، همچنان نقش مهمی در آلودگی هوای دهلی دارد.
تورنتو و حذف کامل زغال‌سنگ
در اوایل دهه ۲۰۰۰ شهر تورنتو با چالش جدی آلودگی هوا مواجه شد که برخلاف انتشار گازهای گلخانه‌ای، دلایل داخلی داشت. در سال ۲۰۰۴، منابع بهداشتی تورنتو اعلام کردند آلودگی هوا در این شهر سالانه منجر به ۱۷۰۰ مرگ زودرس و ۶ هزار بستری بیمارستانی می‌شود. مقامات استان انتاریو، که شهر تورنتو در آن قرار دارد، تصمیمی کلیدی اتخاذ کردند و این تصمیم حذف زغال‌سنگ از نیروگاه‌های برق بود. آنها سوخت ژنراتورها را از زغال‌سنگ به گاز‌طبیعی تغییر دادند.
البته به‌طور کلی، نیروگاه‌های استان انتاریو حدود ۲۵درصد سوخت خود را از زغال‌سنگ تامین می‌کردند و بقیه آن را انرژی هسته‌ای و آبی تامین می‌کرد. به‌علاوه، زغال‌سنگ به‌طور کامل به این استان وارد می‌شد و بنابراین حذف آن، اثرگذاری چندانی بر اشتغال منطقه نداشت. وقتی تصمیم حذف کامل زغال‌سنگ اتخاذ شد، تمرکز مقامات بر جایگزین کردن آن با انرژی‌های تجدیدپذیر قرار گرفت. نگرانی‌ها در مورد هزینه و قابل‌اتکا بودن انرژی‌های تجدیدپذیر، مقامات انتاریو را بر آن داشت که یک مطالعه امکان‌سنجی در مورد آن انجام دهند. در سال ۲۰۰۵ این طرح توصیه کرده بود بهترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین روش برای حذف کامل زغال‌سنگ و کاهش آلودگی، این است که ترکیبی از انرژی هسته‌ای و گاز طبیعی برای تامین سوخت نیروگاه‌ها مورد استفاده قرار بگیرد. از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ سه نیروگاه زغال‌سنگی باقی‌مانده در استان تعطیل شدند و آخرین نیروگاهی که از زغال‌سنگ استفاده می‌کرد هم در سال ۲۰۱۴ تعطیل شد. در این فاصله زمانی، نیروگاه‌ها ابتدا گاز‌طبیعی و انرژی هسته‌ای را جایگزین زغال‌سنگ کردند و در سال‌های اخیر هم به انرژی‌های تجدیدپذیر روی آورده‌اند.
کاهش آلودگی ناشی از تولید برق در این مدت، بسیار محسوس بود. بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۳ انتشار ریزگردها، گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن ناشی از تولید برق، به ترتیب ۹۰، ۹۱ و ۶۵ درصد کاهش یافت. در سال ۲۰۱۴ مقامات بهداشتی تورنتو ارزیابی کردند که تعداد مرگ‌ومیر زودرس ناشی از آلودگی هوا به ۱۳۰۰ و تعداد بستری‌ها به ۳۵۵۰ مورد کاهش یافته است.
لندن و معرفی منطقه ULEZ
آلودگی هوای لندن از سال ۲۰۱۶ به میزان قابل‌توجهی بهبود پیدا کرده و سیاست‌های صادق‌خان، شهردار لندن، در این حوزه نتیجه‌بخش بوده است. تعداد مدارس در مناطقی که سطح آلودگی در آن به میزان قابل‌توجهی بالا است، از ۴۵۵ به تنها ۱۴مدرسه کاهش یافته است. همچنین تعداد ساکنانی که در مناطقی با سطح بالای دی‌اکسید نیتروژن زندگی می‌کردند، تا ۹۴ درصد کم شده است.
در سال ۲۰۱۶ لندن از محدودیت قانونی انتشار دی‌اکسید نیتروژن عبور کرده بود. از آن زمان به بعد، مقامات این شهر طرح «منطقه انتشار فراتر از صفر» (ULEZ) را معرفی کردند. در مرکز شهر لندن، رانندگانی که خودروهای آنها استانداردهای سفت و سخت انتشار کربن را رعایت نکند، عوارض می‌پردازند. این طرح باعث شد انتشار دی‌اکسید نیتروژن ناشی از رفت‌وآمد با اتومبیل، ۴۴ درصد کاهش یابد. در ضمن ۷۹ درصد وسایل نقلیه‌ای که در ULEZ رفت‌وآمد می‌کنند، حالا معیارهای انتشار کربن را رعایت می‌کنند. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد انتشار دی‌اکسید کربن نیز به میزان ۱۲ هزار و ۳۰۰ تن کاهش یافته است.
در سال ۲۰۲۱، طرح ULEZ توسعه خواهد یافت و منطقه‌ای با سکونت ۸/ ۳ میلیون نفر را پوشش می‌دهد. این کار باعث می‌شود تا ۳۰ سال آینده، از بستری شدن یک‌میلیون نفر در بیمارستان به‌دلیل آلودگی هوا جلوگیری شود و ۵ میلیارد پوند هم برای وزارت بهداشت انگلستان صرفه‌جویی شود. با همه اینها هنوز ۹۹درصد مردم لندن در مناطقی زندگی می‌کنند که ریزگردهایی فراتر از دستورالعمل‌های سازمان جهانی بهداشت دارند. نمایندگان پارلمان بریتانیا تحت‌فشار هستند تا قوانین سختگیرانه‌تری در این زمینه اعمال کنند. هوای پاک‌تر می‌تواند اقتصاد بریتانیا را تا ۶/ ۱میلیارد پوند توسعه دهد. لندن اگر بخواهد هدف ۵/ ۱ درجه سانتیگراد کاهش دمای کره زمین توافق پاریس را محقق کند، باید دو‌سوم خودروها و اتوبوس‌های خود را تا سال ۲۰۵۰ برقی کند.
استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته در کره
کره‌جنوبی یکی از اقتصادهای OECD است که در چند سال اخیر به‌واسطه بخش تولید صادرات‌محور بزرگ خود، رشد سریعی داشته است. اما این رشد با افزایش آلودگی و مصرف منابع همراه است. با وجود تلاش‌های کره برای مقابله با این چالش، مشکلاتی هنوز وجود دارند. سطح غلظت ریزگردها در شهرهای بزرگ این کشور، تقریبا دو برابر استانداردهای سازمان جهانی بهداشت است.
طرح «ارزیابی اثرات زیست‌محیطی» (EIA) یکی از ابزارهای موثری بوده که دولت کره از دهه ۸۰ اتخاذ کرده و مبنای قانون‌گذاری این کشور در مورد محیط‌زیست است. این بدنه قانونی از نمایندگان دولتی (دولت محلی یا وزارتخانه)، دیگر مقامات مرتبط، کارشناسان و شهروندان تشکیل شده است.
در ۱۵سال گذشته، غلظت گوگرد و ریزگردها در شهرهای کره به‌طور مداوم در حال کاهش است و این ناشی از دستاوردهای سیاست‌های مدیریت کیفیت هوا است که عبارتند از: بهبود کیفیت هوای شهری سئول، افزایش عرضه سوخت‌های پاک مثل گاز‌طبیعی با گوگرد پایین، عرضه بنزین بدون سرب و سختگیری‌‌های بیشتر در مورد انتشار کربن. یک طرح جدید دیگر کره، افزایش نصب ایستگاه‌های رصد کیفیت هوا در نزدیکی مراکز درمانی و همچنین مدارس بوده است. تجهیزات نظارتی بیشتری مثل ابزارهای پورتابل و موبایل، به مدارس کمک می‌کند سیستم‌های هشدار کیفیت هوا را با دقت بیشتری تامین کنند. دولت قصد دارد در بلندمدت، از سیستم‌های پیش‌بینی آلودگی مبتنی بر هوش‌مصنوعی استفاده کند که تکنولوژی داده‌های بزرگ را با نتایج پیش‌بینی عددی و تکنولوژی یادگیری ماشینی ترکیب می‌کند. برای ارزیابی دقیق و واقع‌گرایانه میزان انتشار آلودگی در هر بخش، سیستمی به نام «سیستم پشتیبانی سیاست‌های هوای پاک» (CAPSS) در کره راه‌اندازی شده که فاکتورهای آلودگی را در هر دسته‌بندی از گزارش‌های تحقیقاتی داخلی و بین‌المللی جمع‌آوری می‌کند.
پرداختن به موضوع آلودگی هوا به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و سلامتی عصر حاضر در دنیا تبدیل شده است. با افزایش آلودگی شهرها، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه و با درآمد متوسط، این چالش درحال قوی‌تر شدن است. مهم‌ترین قدم برای آژانس‌های ملی و شهرداری‌ها این است که سطح جاه‌طلبی برای دستیابی به هوای پاک و اهداف اقلیمی را بالا ببرند. هدف نهایی باید اقتصادی باشد که توسعه آن به استفاده از منابع ربط نداشته باشد و تامین انرژی وابسته به سوزاندن کربن نباشد. اقدامات کوتاه‌مدت را می‌توان در این چارچوب انتخاب و اجرا کرد.
نظرسنجی‌ها در شهرهای مختلف دنیا نشان داده تقاضای مردم از مقامات شهرها برای انجام اقدامات جدی در جهت کاهش آلودگی هوا رو به افزایش است. راه‌حل‌ها موجودند و با حمایت فنی، تامین مالی استراتژیک و اقدامات عمومی و خصوصی، می‌توان با موفقیت در جهت سلامت عمومی و مبارزه با تغییرات اقلیمی قدم برداشت. خیلی از سیاست‌هایی که به این موضوع می‌پردازند، می‌توانند در کاهش گازهای گلخانه‌ای هم اثرگذار باشند. درک ارتباط بین آلودگی‌هایی که به سلامت انسان ضرر می‌زنند و باعث گرمایش زمین می‌شوند، باعث می‌شود مزیت‌ها و کارآیی اقدامات به بیشترین حد خود برسد.
موردکاوی شهرهایی که اقداماتی برای مبارزه با آلودگی هوا انجام داده‌اند، به این معنی نیست که باید رشد اقتصادی را قربانی این موضوع کرد. خیلی از این اقدامات، ضربه‌ای به رشد اقتصادی کشورها نمی‌زند و حتی در مواردی مثل افزایش برقی‌سازی حمل‌ونقل، شاهدیم که به اشتغال‌زایی بیشتر می‌انجامد. مثلا در پکن که یکی از بدترین شرایط آلودگی هوا را تجربه می‌کند، نشانه‌های اولیه مثبتی دیده می‌شود. ادامه بررسی و نظارت بر سیاست‌های مبارزه با آلودگی هوا در این شهرها، می‌تواند مسیری را برای دیگر شهرها و کشورهای درحال‌توسعه تعریف کند که اهداف بهبود کیفیت هوا و تغییرات اقلیمی را محقق کنند.
