مرکز پژوهش‌های مجلس؛ ضرورت انجام اقدامات تقنینی جهت مقابله با آلودگی‌‌‌‌های جدید را بررسی کرد
کم‌‌‌‌توجهی قانونی به آلایندههای نوظهور
آلایندههای موجود در محیط را می‌توان به دو دسته متعارف و نوظهور دسته‌بندی کرد. آلاینده‌‌‌‌هایی که دستورالعملی برای شناسایی و پایش آنها موجود است و میزان حدود مجاز آنها در محیط تعیین‌شده، متعارف نامیده می‌شوند. از طرف دیگر، اصطلاح «آلاینده نوظهور» به هر ماده‌شیمیایی طبیعی و انسان‌‌‌‌ساخت یا میکروارگانیسمی اطلاق می‌شود که معمولا در محیط‌زیست پایش نمی‌شود، لذا پتانسیل ورود به محیط و ایجاد اثرات سوء مشخص یا مشکوک بر محیط‌زیست یا سلامت انسان را دارد.
به گزارش دفتر مطالعات زیربنایی (محیط‌زیست و منابع طبیعی) مرکز پژوهش‌های مجلس شورای‌اسلامی، تحقیقات گسترده‌ای درخصوص اثرات آلایندههای نوظهور بر سلامت انسان و محیط‌زیست انجام شده‌است. بر اساس این مطالعات، مواد شیمیایی مختل‌‌‌‌کننده غدد درون‌‌‌‌ریز باعث کاهش باروری، اثرات رشدی و سایر مشکلات تولید مثل می‌شوند. همچنین آلودگی خاک توسط مواد نفتی، داروها، محصولات مراقبت شخصی، کشاورزی، پسماندهای خانگی، صنایع تولید رنگ، محصولات صنعتی و میکروپلاستیک‌‌‌‌ها، می‌توانند علاوه‌بر کاهش باروری خاک و آلودگی آب‌های زیرزمینی، با جذب توسط گیاهان وارد چرخه غذایی انسان و دیگر موجودات شوند.
اثرات آلایندههای نوظهور
مطالعات نشان می‌دهد که قرارگرفتن طولانی‌‌‌‌مدت در معرض آلایندههای نوظهوری نظیر کربن‌سیاه، کربن آلی، آئروسول‌‌‌‌های غیر‌آلی ثانویه و ذرات بسیار ریز باعث خطراتی مانند مرگ‌و‌میر قبل از تولد، دیابت و بیماری‌های قلبی می‌شود. بررسی مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهد که می‌توان کلیه آلایندههای نوظهور را در چهار دسته؛ مواد شیمیایی سنتز شده، میکروپلاستیک‌‌‌‌ها، موجودات مقاوم در‌برابر آنتی‌‌‌‌بیوتیک‌‌‌‌ها و عناصر نادر خاکی طبقه‌‌‌‌بندی کرد. ورود این آلایندهها به چرخه محیط‌زیست سبب ایجاد آلودگی و اثرات مخرب بر سلامت انسان و محیط‌زیست می‌شود.
چالش‌های مدیریت آلایندههای نوظهور
بررسی قوانین موجود در کشور گویای این واقعیت است که به‌رغم اشاره کلی به آلایندههای هوا، آب و خاک، آلایندههای نوظهور مورد‌توجه کافی قرار نگرفته‌اند. این عدم‌توجه در سیاستگذاری برای این دسته از آلایندهها زمینهساز بروز اثرات بهداشتی، محیط‌زیستی و حتی اقتصادی برای کشور شده‌است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که عدم‌تکافوی امکانات آزمایشگاهی، نبود راهبرد جامع غربالگری، ارزیابی، پایش، ممنوعیت، کاهش و تصفیه آلایندههای نوظهور، نبود زمان‌بندی مدون در بازنگری استانداردها، قوانین و مقررات مربوطه، عدم‌بهره‌‌‌‌گیری حداکثری از ظرفیت مراکز پژوهشی و اخذ نظرات نخبگان و تکیه بر ترجمه متون علمی خارجی، نبود بانک جامع اطلاعاتی درخصوص آلایندههای نوظهور و عدم‌آگاهی‌‌‌‌رسانی مناسب در داخل کشور، از معضلات نحوه مواجهه و مدیریت آلایندههای نوظهور در کشور است.
بهبود مدیریت آلایندههای نوظهور
در راستای رفع موانع و فائق آمدن بر چالش‌های انتشار آلایندههای نوظهور در محیط‌زیست کشور، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
۱- تشکیل کارگروهی به ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست و با عضویت نمایندگان وزارتخانه‌‌‌‌های بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، نفت، نیرو، جهادکشاورزی، سازمان ملی استاندارد، سازمان غذا و دارو، سازمان زمین‌‌‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، اساتید صاحب‌نظر دانشگاه، مراکز پژوهشی و سایر دستگاه‌های مربوطه به‌منظور تدوین برنامه جامع راهبردی غربالگری، ارزیابی، پایش، ممنوعیت، کاهش و تصفیه آلایندههای نوظهور و تصویب آن در هیات‌وزیران.
۲- تهیه و ابلاغ فلودیاگرام حذف و اضافه‌کردن نام آلایندههای نوظهور با بهره‌‌‌‌گیری از نظرات خبرگان، مراکز پژوهشی داخلی و ترجمه متون علمی معتبر در استانداردهای ملی ایران در بازه‌های زمانی پنج‌‌‌‌ساله توسط سازمان ملی استاندارد ایران.
۳- استفاده از ظرفیت‌های شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان در زمینه تجهیز آزمایشگاه‌‌‌‌های معتمد محیط‌زیست و آزمایشگاه‌‌‌‌های مرجع استاندارد توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاددانش‌بنیان ریاست‌جمهوری.
دسته‌بندی‌‌‌‌های آلایندههای نوظهور
در مطالعات پیشین، تعاریف متنوع و گسترده‌ای درخصوص آلایندههای نوظهور ارائه شده‌است. به‌عنوان مثال، فنگ و همکاران در سال۲۰۲۳ آلایندههای نوظهور را به این‌صورت تعریف کرده‌اند: «آلایندههای نوظهور به گروهی از آلایندهها اطلاق می‌شود که در سالیان اخیر نگرانی‌ها درخصوص پتانسیل آنها در خطر‌آفرینی برای سلامت انسان افزایش یافته‌است.» در تعریف ارائه‌شده در کتاب «آلایندههای نوظهور در زنجیره خشکی-آبی-اتمسفر» در سال۲۰۲۲، آلایندههای نوظهور طیف وسیعی از آلایندهها شامل مواد شیمیایی آلی ساختگی و ریزآلاینده‌‌‌‌ها هستند که به‌صورت گسترده در صنعت و محصولات مصرفی مورد‌استفاده قرار می‌گیرند.
میکروپلاستیک‌‌‌‌ها
در مقیاس جهانی، تولید و کاربرد پلاستیک‌‌‌‌ها تا سطح هشدار بالا رفته‌است. برآوردها نشان می‌دهد که تنها در سال۲۰۱۸ میلادی، ۳۶۰میلیون‌تن پلاستیک تولیدشده‌است. پلاستیک‌‌‌‌ها به‌‌‌‌راحتی تولیدشده و به‌‌‌‌واسطه دوام و تطبیق‌‌‌‌پذیری بالا و همچنین ارزان‌بودن در صنایع بسته‌‌‌‌بندی، تولید و محصولات حفاظت فردی به‌وفور مورد‌استفاده قرار می‌گیرند. به واسطه مصرف گسترده پلاستیک‌‌‌‌ها، حجم عظیمی از پسماندهای پلاستیکی به محیط‌زیست وارد می‌شود. هنگامی که پلاستیک‌‌‌‌ها در محیط قرار می‌گیرند، دچار ساییدگی مکانیکی، قرارگیری در معرض اکسیژن، دمای بالا یا اشعه فرابنفش و فرآیندهای بیولوژیک شده و میکروپلاستیک‌‌‌‌ها و نانوپلاستیک‌‌‌‌ها را تشکیل می‌دهند. علاوه‌بر این، میکروپلاستیک‌‌‌‌ها می‌توانند از ذرات ریز ساییده شده در مواد آرایشی، شست‌‌‌‌وشوی الیاف پارچه‌‌‌‌ای و شوینده‌‌‌‌ها نشأت گرفته باشند. ریزپلاستیک‌‌‌‌ها می‌توانند از طریق حرکت میکروارگانیسم‌‌‌‌ها یا فعالیت‌های انسانی در محیط‌زیست جابه‌‌‌‌جا شده و سبب انتقال آلودگی از محیطی به محیط دیگر شوند.
مواد شیمیایی سنتز شده
مواد شیمیایی سنتز شده گروه متنوعی از آلایندههای نوظهور هستند که خطرات بالقوه‌‌‌‌ای را برای محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها در پی دارند. این مواد شامل داروها، محصولات مراقبت شخصی، جلوگیری‌‌‌‌کننده‌‌‌‌های ایجاد آتش، حلال‌‌‌‌ها، نرم‌‌‌‌کننده‌‌‌‌ها، مختل‌‌‌‌کننده‌‌‌‌های غدد درون‌‌‌‌ریز، سورفکتانت‌‌‌‌ها و مواد شیمیایی کشاورزی نظیر آفت‌‌‌‌کش‌‌‌‌ها هستند. این مواد کاربردهای زیادی برای سلامت انسان‌ها و حیوانات، دامپروری، پرورش محصولات زراعی، فرآیندهای تولیدات صنعتی، لوازم آرایشی-بهداشتی، لوازم مراقبت شخصی، افزودنی‌‌‌‌های سوخت و داروها دارند. برای مثال، داروهایی مانند ضدویروس‌ها، آنتی‌‌‌‌بیوتیک‌‌‌‌ها، هورمون‌‌‌‌ها و همچنین محصولات مراقبت شخصی مانند عطرها، صابون‌‌‌‌ها، کرم‌‌‌‌های پوستی، خمیردندان و شامپوها از جمله نمونه‌‌‌‌های مواد شیمیایی سنتز شده هستند.
مقاومت در‌برابر آنتی‌‌‌‌بیوتیک‌‌‌‌ها
مقاومت ضدمیکروبی تهدید جدیدی برای سلامت عمومی بوده که توجهات زیادی را متوجه خود کرده‌است. مقاومت ضدمیکروبی زمانی رخ می‌دهد که ارگانیسم‌‌‌‌های بیماری‌‌‌‌زا مانند باکتری‌‌‌‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌‌‌‌ها، تک‌‌‌‌یاخته‌‌‌‌ها و کرم‌‌‌‌ها توان مقاومت یا تحمل عوامل ضدمیکروبی در‌برابر عوامل درمانگر عفونت‌‌‌‌ها و بیماری‌های انسان و حیوان را پیدا می‌کنند. مقاومت ضدمیکروبی می‌تواند به‌‌‌‌واسطه فعل و انفعالات طبیعی ایجادشده در ژنتیک میکروارگانیسم‌‌‌‌ها یا به‌‌‌‌واسطه تاثیرات مواد شیمیایی ایجاد شود. منابع و عوامل افزایش مقاومت ضدمیکروبی شامل صنایع دارویی، اماکن درمانی، سیستم‌های تصفیه فاضلاب، دامپروری و پرورش محصولات زراعی هستند.
عناصر نادر خاکی
عناصر نادر خاکی گروهی از عناصر فلزی نادر و با ارزش در جدول تناوبی عناصر هستند که کاربردهای زیادی در صنایع بافناوری پیشرفته دارند. این عناصر شامل لانتانیدها، اسکاندیوم و ایتریوم هستند. به‌‌‌‌واسطه افزایش تقاضا برای فناوری‌های پیشرفته و محصولات الکترونیکی مانند تلفن‌های هوشمند، باتری‌های لیتیوم-یونی، خودروهای الکتریکی و سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر، استخراج و بهره‌‌‌‌برداری از این عناصر افزایش یافته‌است.
ورود این عناصر به محیط‌زیست و تجمع آنها می‌تواند سبب ایجاد آلودگی‌‌‌‌های شدید و اثرات سمی بر انسان‌ها و حیوانات شود. برای مدیریت و کاهش اثرات آلایندههای نوظهور در محیط‌زیست کشور، نیاز به رویکردی جامع و یکپارچه در سیاستگذاری، پایش، ارزیابی و کاهش این آلایندهها به چشم می‌خورد. بهره‌‌‌‌گیری از ظرفیت‌های فناورانه، پژوهشی و سیاستگذاری‌های علمی دقیق می‌تواند کمک شایانی به بهبود وضعیت محیط‌زیست و سلامت عمومی جامعه کند.
