دکتر ناصر تکمیل‌همایون در ۸۵سالگی درگذشت
پایان زندگی عالم بی‌ادعا
از این جامعه‌شناس و تاریخ‌نگار اخیرا اثری با عنوان «مصدق در دوره قاجار» منتشر شد. تاثیرگذار‌ترین شخصیت در زندگی ناصر تکمیل‌همایون، استادش در دانشسرای عالی، غلامحسین صدیقی، بود. او در جایی گفته بود: «ما مصدقی بودیم و خوشمان می‌آمد. هر چند استدلالی را که امروز بلدم آن روزها بلد نبودم. این در ذهنم بود که مصدق چه کسی است که چنین آدمی ( غلامحسین صدیقی) طرفدار و وزیرش بوده است. این به من روحیه می‌داد. در یکی از کلاس‌ها قرار بود من درباره آپولوژی سقراط صحبت کنم. سخنرانی که کردم خواستم خودم را لوس کنم، گفتم سقراط در دادگاه فرمایشی آتن محاکمه شد. یک دفعه دکتر صدیقی گفت: آقا این چه حرف‌هایی است می‌زنید؟ کجا در آتن دادگاه فرمایشی وجود داشته است. به شیوه دموکراتیک سقراط را محاکمه کردند. دادگاه فرمایشی امروز و در ایران است. این درس بزرگی بود و متوجه شدم هر چیزی را نباید گفت و هر تشویقی نباید کرد و باید در تاریخ حقایق و واقعیات را گفت و از حب و بغض کناره گرفت.»
رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم، درباره او گفته است: «این مورخ جامعه‌شناس کارش را بدون ادعا انجام می‌دهد و از تواضعی که اهل علم باید داشته باشند برخوردار است. من و آقای دکتر تکمیل‌همایون در فرانسه با هم همکلاس بودیم و خیلی از اوقات چه در حضر و چه در سفر با هم بودیم و کنار هم می‌نشستیم و به ندرت و گهگاه همدیگر را اذیت هم می‌کردیم. ما وجوه مشترکی کم‌و‌بیش داشتیم. ایشان مزیتی که بر همه ما داشت این بود که قرآن بلد بود و شاید حدود ثلث قرآن را حفظ بود و همین طور
هر دوی ما به علم و سیاست هم علاقه داشتیم. همچنین هردوی ما به نهضت ملی شدن نفت علاقه‌مند بودیم. هرچند که ایشان سیاسی‌تر بود اما من هنوز جرات نزدیک شدن به سیاست را نکرده بودم. البته همه عمر در نظر مشغول سیاست بودم و در سیاست نظری نوشته‌ام، اما در سیاست عملی وارد نشدم هرچند که ایشان هم وارد نشدند. اما به هر حال از من سیاسی‌تر بودند. به همین جهت وقتی در سال ۱۳۴۲ شرایط مقداری سخت شد ایشان همراه بعضی از دوستان دیگرشان از ایران رفتند و مدتی در فرانسه اقامت کردند و در آنجا جامعه‌شناسی خواندند. در علوم انسانی باید به تاریخ توجه بیشتری داشته باشیم. منظورم این نیست که تا کنون به تاریخ نپرداختیم، بلکه باید بیش از گذشته به آن توجه کنیم. در گذشته ما یک دوره تاریخ داریم که پیرنیا، اقبال، تقی‌زاده و فلسفی کتاب‌های خوبی درباره تاریخ نوشتند و در دوره معاصر نیز برخی استادان و مولفان آثار قابل‌توجهی تالیف کرده‌اند، اما باز معتقدم بیش از این باید به تاریخ بپردازیم و توجه بکنیم. تکمیل‌همایون از آنجایی که به ایران علاقه بسیار داشت، سراغ تاریخ رفت و در فرانسه علاوه بر تحصیل در جامعه‌شناسی، تاریخ را نیز فراگرفت. تحصیل او در رشته جامعه‌شناسی باعث شد او با نگاه جامعه‌شناسانه به تاریخ نگاه کند و این نگاه به تاریخ ایران کمک می‌کند.»
محمدامین قانعی‌‌راد، رئیس انجمن جامعه‌شناسی، هم گفته بود: «اگرچه به نظرم کارهای بزرگی در عرض ۶۰، ۷۰ سال اخیر در حوزه جامعه‌شناسی صورت گرفته است؛ اما تکمیل‌همایون تبلور اصلی‌ترین جریان‌های تاسیس جامعه‌شناسی در کشور است. اگر بخواهیم بگوییم جامعه‌شناسی در ایران در کدام دانشمند و استاد تبلور پیدا کرده، بی‌شک یکی از آن افراد بزرگ، دکتر تکمیل‌همایون است. هرچند حضور وی بیشتر در عرصه تاریخ بود تا در حوزه جامعه‌شناسی. حضور تکمیل‌همایون به دلیل موانعی بیشتر در مراکز پژوهشی بود تا دانشگاهی. این حضور نداشتن در دانشگاه باعث شد جریان سنت فکری غلامحسین صدیقی که تکمیل‌همایون نماد و میراث‌دار آن بود در ایران با مشکل مواجه شود و آن‌طور که انتظار می‌رفت به دانشگاه منتقل نشود. با‌این‌حال او پرورش‌یافته موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و به طور ویژه مکتب صدیقی است که جامعه‌شناسی را بر دو مبنای فلسفه و تاریخ قرار می‌دهد و برای اینکه نهادینه شود و گسترش و تبلور پیدا کند باید بالی در فلسفه داشته باشد و بالی نیز در تاریخ.»
سید‌محمد بهشتی هم درباره او گفته است: «قزوین از جمله شهرهای رجال‌پرور کشور است و رجال قزوین در رشته‌های مختلف بسیار زیاد هستند و چهره‌های بزرگ در این شهر فراوان‌اند، شهری که فرهیخته‌پرور است. طناز بودن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های قزوینی‌هاست. هر حرفی را به آن‌ها بگویی در مقابل چهار قصه و شوخی را در یک بسته‌بندی بسیار شیرین و جذاب به شما تحویل می‌دهند. دکتر تکمیل‌همایون نمونه عیان این صفت است. برایش از شیر مرغ تا جان آدمیزاد سوژه فراهم کنید، آن وقت ببینید چگونه با طنز از همه جا، آسمان، زمین، ادبیات و تاریخ کمک می‌گیرد و در یک بسته‌بندی بسیار جذاب حق مطلب را ادا می‌کند. چون این‌طور ادا می‌کند جاهل‌های دروازه‌‌غار هم می‌فهمند چه می‌گوید و سخنانش برایشان جذاب است.» باقر ساروخانی، استاد جامعه‌شناسی، نیز گفته بود: «از میراث بزرگ ناصر در جهان، دانش پیوند میان تاریخ و جامعه‌شناسی است. تا پیش از آن همیشه تاریخ را داشتیم اما برایمان تاریخ زندگی بزرگان، پادشاهان، جنگ‌ها و غیره بود؛ اما تکمیل‌همایون تاریخ را به جامعه‌شناسی وصل کرد و پس از آن فضای جامعه‌شناسی تغییر کرد.»
به مناسبت درگذشت این نویسنده پیشکسوت، امروز پنج‌شنبه ساعت ۱۰ صبح مراسمی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (واقع در اتوبان کردستان) برگزار می‌شود. همچنین پیکر او صبح فردا جمعه از عالی‌قاپو در قزوین تشییع خواهد شد.
